Төртеудің әңгімесі

Ол жазба былай. Үнді хал­қы­ның ұлы музыканты Тансен патша Ак­бар­дың сарайында ғұмыр кешкен екен. Бірде оған Акбар: «Сенен асып түсетін адам бар деген ой менің түсінігіме кіріп шықпайды! Сенен асар ешкім жоқ. Сендей шығарма­шы­лық­тың шыңын, өнердің өрін бағын­дырған тұлға туғызған Аллаға сансыз ма­дақ! Бірақ мен әрдайым осылай ойла­ған кезде еріксіз тағы бір ой келіп мазалайды, сені осындай шеберлікке дайын­да­ған ұстаз бар шығар. Мүмкін ол сенен де шебер шығар, кім білсін? Ол кім, тірі ме екен деші? Егер ол кісі тірі болса, са­райға қонаққа шақыруға бола ма?», – дей­ді. Сонда Тансен: «Иә, ол кісі тірі. Бірақ ол кісіні сарайға қайтып шақырарсың. Ол кісі жабайы аң тәріздес, еркін жүріп, еркін тұрады. Ол – қоғамның адамы ем­ес, жел айдаған бұлт немесе сол желдің өзі секілді. Оны мына дүниемен байланыстырып тұрған жіптер жоқ, ол бір үйсіз-күйсіз диуана. Одан да зоры оған өтініш жасап, ән айтқызу немесе би билетудің мүмкіндігі жоқ. Ол тек өзі бір нәрсені жү­ре­­гімен сезген жағдайда ғана ән салып, би билейді. Оның жанына тек жақын барып аңдып, күтіп, қадағалап отыру керек», – деп тоқтайды. Бұл сөзден кейін Ак­бардың қызығушылығы бұрынғыдан да артып, іздеп баруға бекиді іштей.    Ұстазы ел кезіп жүрген Харидас деген пақыр екен. Тансен арнайы адамдарды жіберіп, оның Жұмна өзенінің жағасында тұратын лашығын табады да, Акбар патшаны ертіп жүріп кетеді.Сол маңда тұ­ра­тын жұрттың айтуынша, Харидас түнгі үш-төрттер шамасында ән айтып, би би­лей­ді екен. Бірақ күндіз ол кісі ініне ты­ғылып отырған тышқан секілді тып-тыныш отырады. Сонымен, Акбар мен Тансен түн ортасында ұрылар секілді оның лашы­ғының арқасына келіп тығылып аңдып отырады. Себебі, ол кісі біліп қойса, ән де салмайды, би де билемейді екен. Түннің бір уағында Харидас ән салып, би билей бастайды. Акбар бірде-бір сөз айтуға шамасы келмей, сиқырланып қалғандай күй кешеді. Себебі, көрген нәрсесіне ешқандай баға беру мүмкін еместігіне көзі жетеді. Ол тек үздіксіз ағыл-тегіл жы­лау­мен болды. Екеуі қайтып келе жат­қан­да араларында ауыр үнсіздік орнап, тек көздерінен жас парлап, жылаумен болады. Акбар өз сарайына оралған кезде Тансенге бұрылып: «Мен сенен асатын еш­кім жоқ деп ойлайтынмын, сені теңі жоқ дарабоз деп есеп­теуші едім, кешір мені, бетіңе айтайын, сен тек өкпелеме, сен өз ұстазыңның тырнағына да татымайды екенсің! Неге?», – деп сұрайды. Тан­сен оған: «Бұл бір қарапайым нәрсе, мен ақша, атақ-мансап, билік, құрмет үшін ән салып, би билеймін. Менің сазым – әзірге белгілі бір нәтижеге қол жеткізу ғана. Мен бір нәрсені қолға түсіру үшін ғана ән саламын, ал ұстазым бір нәрсені қолына түсір­гені үшін ән айтады. Басты айыр­машылық осында. Ол ішінде алай-дүлей жарылыс болған кезде ғана әнде­те­ді, тек сол кезде ғана ән туады, тек сол кез­де! Бұл бір жетістікке жету секілді. Оның көкірегі Құдай нұрына толған кезде және одан әрі сыймай кеткен тұста ерік­сіз ән сала бастайды. Оның ән салуы – нә­тиже, дәрежеге жету. Ол соны тойлап, мерекелейді!», – деп күрсінеді...    Жалпы, өнердің мәні туралы бұл хикаядан асырып айта алмаспыз. Демек, ат-атақ қалдыруды мақсұт тұтқан өнер­дің тағдыры аян болды. Ойланатын-ақ мәселе... Ал енді осы уақыт құзіретіндегі нәзік құбылыстарды бағамдап, таразылау дегеніңіз, миы бар кісіге онша әуес болмайтын жұмыс-ау шамасы. Бірақ қазір екі сөздің басын қосып сөйлей алмайтын журналист болсын, басқасы бол­сын, өзінің тар танымын жұртқа жайып, төрелік айтқыш боп алды...

Тоқтарәлі ТАҢЖАРЫҚ:

– Өнер – көптің меншігі дей бастасақ-ақ, көп нәрседен, әсіресе, таза өнердің өзіндік эстетикасынан алыстай беретін секілдіміз. Бірақ қазір осы қағида берік орнаған. Ән де, күй де, сөз де, кино да көп­­шілікке бағытталуы керек, бәріне тү­сі­нік­ті болуы шарт деп талап қоятын­дар­дың алдында біз, әуелі өнердің бағлан ба­сын ұмыт қалдырып жатқанымызды байқамаймыз. Бірақ өнер – мүлдем синк­ретті дүние деп қана тұжырып, көпшіліктен жырақтай алмайтынымыз тағы шын. Осы екі ортадағы дүрдараздық көп әңгіменің өрбуіне себеп болуда. «Қанша адам болса – сонша пікір бар» деген қағиданы да жөнді-жөнсіз желеу ететінді таптық. Мұн­дай кезде ақсақал-қарасақал екеніне, оның сол саладағы (өнердегі) орны бар­лығына қарамастан, жастардың дүрсе қоя беріп, шәлкем-шалыс пікірін топты ортаға тастай салатыны батырлық саналып, заңдылыққа айналып бара жатқаны да шын. Көбінесе өз көзқарасын көптің пікірі деп біле­тіндердің молайғандығы байқалады. «Менің осы пікірім қаншалық­ты әділетті? Мен осылай сөйлеуге тиіспін бе?» деген сұрақты өзіне қойғаннан гөрі, «Мен айтпағанда, кім айтады?» дейтін желіктің үстемдік құратыны таңырқатады. Ал керісінше, жастарды қанаттандыруды құрғақ мақтаумен, оларды шыңдауды қа­ра­дүрсін сынаумен шұғылданатын ал­дың­­ғы толқынның да өзіндік уәжі тіптен көп. Жадағай сынның жандайшаптармен қосылғанда ес кетерліктей сарынға ұры­натынын да көріп жүрміз. Әрине, мұ­ның бәрі қай өнер саласында болса да кә­сіби әрі талғампаз сыншылардың жоқ­ты­ғынан туып отыр. Сарабдал пікір айтушылар болмаған уақытта, аузы жыбыр­ла­ғанның бәрі әнші, қолына қалам ал­ғанның бәрі қаламгер болуға ұмтылары анық. Ал мұндай үрдістің пайдалы да, зиян­ды да жағы жеткілікті... Тағы бір бай­қағаным, біздің тұстастарымыздың бәрі гений болуға құмар. Олардың еш­қайсысы сынды қабылдауды, орынды пікірді құп көрмейді. Тек мақтау естуге үйір құлақ­тар­дың елеңдесіп тұратынын байқаймыз. Қай ортада болса да өзін бірінші сезініп, өзінің аты аталмаған сәттердің бәрін мә­н­­сұқтап, өзін мақта­ғанның ығына жығыла кетуге пейіл. Мұ­ның бәрі әдеби талғамның шикілігінен туындайды. Біздегі айтыс-тартыстар қарабайыр, көңілге қонымсыз кейіпте өрбіп жатады. Жастар қашанда өздеріне жанашырлық керек деп ұқса, үлкендер «біздікі дұрыс» деген қатаң қағидаға сенімді. Егер әдебиеттің жаңар­уы жо­лын­дағы шынайы һәм сауатты пікір­талас болса, онда сөз басқа болар еді. 

Арман ӘЛМЕНБЕТ:

– Өнердегі тазалық Гогольдің «Порт­рет» әңгімесіне де өзек болып еді ғой. Жақтауына алтын жасырылған сурет қолына түскеннен бастап, суретші ақша үшін жұмыс істеп, ақыр аяғында құл­қы­нының құлы болып кетпеуші ме еді? Ғабит Мүсіреповтің «Кездеспей кеткен бір бейне­сіндегі» бір толғам да сол туралы. Дәл осындай мысалдарды әрі-бергідегі ақылмандардың айтқан-жазғандарынан көптеп кездестіруге болады. Демек, сондай бір сын сағаты сөз ұстағандардың ешқайсысын айналып өтпейтін болғаны ғой. Алдыңғылар соны кейінгілерге түрлі тәмсілмен ескертуге тырысқан шығар. Ал енді дәл бүгінгі – біздің жағдайымызға келетін болсақ, әдебиет деген әркімнің ұғымында әр түрлі секілді. Біреуге ақша табудың, шапан киіп, құрмет жинаудың, енді біреуге тираж жасаудың жолы. Осындай мақсаттарға жету үшін, бәрін кесіп-пішіп, қазылық жасап, «төбеден» сөйлеп отырады. «Шіркінде ес болсашы, сезеді деген...». Ішкі пиғылын жұрт аңғармайды деп ойлайды. Ондай қылық үлкен кісілер­ден шықса, Мағауин айтатын «қисық ағ­аш» екен ғой дейсіз де қоясыз. Ал егер жас­тар солай сөйлей бастаса, әлгі «қисық ағаш­­тардың» өнімі екені көрініп тұрады...

Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ:

– «Әдебиет – азшылықтың мүлкі» (Т.Шапай). Бұл әдебиетті жасаушылар туралы айтылған сөз болса керек. Жалпы, халық оқып, өзінің керегіне жарата береді. Бүгінгі күні тура мағынасында әдебиет азшылықтың мүлкіне айна­лғандай. Оны жасайтындар да, оқыр­мандар да санаулы. Сол санаулылардың өзі «қисық ағаш» екенін ойлау өте ауыр. Би-шешендердің аңызына үңіле қал­саңыз, дауласқан екі адам ылғи қазы іздеп жүретін. Осы бір мысалдың өзі төрелікті кез келген адам айтпайды деп тұрғандай. Сол секілді әдебиетте де қаламгерлер қазылық іздеп баратын біреу болу керек еді ғой...

Ырысбек ДӘБЕЙ:

– Күреңбайлық көрегендіктен көз жазып, өнер мен мәдениеттегі «аузы қисық болса да бағланның баласы көй­тетіндей» өмірге икемделе бас­таға­нымыз – ұсақ ұлттарға тән кереғарлық. Төрелік айтар Биді іздеусіз, сұраусыз, терең қазып, тепкілеп көмгелі жүргеніміз жақ­сы ы­рым емес-ау... Жазылып жатқан әде­би сындарды, талқылауларды бажайлап қарап отырсаң нақтылық деген нәр­се­ден жүген ұстап, лағып кететініміз бір­ден көрінеді. Қарапайым ауыл адамынан бастап, өнертанушыға дейін қа­ны­мызға сіңген бір қырттық бар. Баяғыда ауы­лымызда Мөнтек деген тіркіс шал бар еді. Тіркіс болса да нақты сөйлейтін. Мәй­мөңкелеп, майпаздайтындарды қат­ты жек көретін, жарықтық. Сол Мөкең бірде ауылдағы Мағау деген шабан-шалаң кедейге біраз ақша қарыз беріп, қарызын алатын кезде іздеп бармай ма. Жаз мезгілі болса керек. Қарызын іздеп келген адамды кім жақсы көрсін, төмен қарап, беретін ештеңесі жоқ Мағау сауса­ғымен жер шұқып: «Мөке, ақшаңа ақша бере алмаймын-ау, тоқты-поқты, лақ-пы­лақ, бидәй-сидәй алып қайтарсың. Бірақ дәл қазір емес», – деп міңгірлесе керек. Сонда қазақтың ынжық, езбе мінезін жек көретін Мөкең: «Әй, Мағау! Тоқтыңды ала­йын, поқтыңды өзің ал. Лағыңды ала­йын, пылағыңды өзің ал. Бидәйіңді алайын, сидәйіңді өзің ал. Бірақ иттің баласы, соны дәл қашан беретініңді мыңқылдамай ашық айтшы», – деп орнынан тұра жө­не­ліпті... Бізді құртқан осы мінезіміз ғой, қай сала да болсын міңгірлеп, нақты сөй­лей алмаймыз. Ал айтқан сөзіміздің түрі анау...

Тоқтарәлі ТАҢЖАРЫҚ:

– Қазақ әдебиеті Зейнолла Серік­қалиевтер кезеңіне қарыздар секілді. Сол дәуірдегі ірі романдар мен бірегей туындылар осы кісілердің сараптауынан, екшеуінен өтіп отырды. Қазір сын жазу­дың өзі саудаға айналып кеткендей кө­рінеді. Жақындығың, достығың, яки «мүдделестігің» – топтардың ортасында, туыстастардың қарауында болуың – бәрі маңызды ықпалға ие. Соның кесірінен, шынайы сыншылдық құлдырап тұр. ЖОО-ларда «Әдебиеттану» деген пән оқыты­лады. Соны қай деңгейде, кімдер оқытып жатқанынан хабарсызбын. Бірақ құрғыр жүрек бір ескілікті сезеді. Оқулықтардың дені Кеңес одағы кезінде жазылғанын, әдеби теориялардың да сол кезеңнің шекпенін киіп әлі жүргенін байқаймын. Бізге осы әдебиеттану мәселесін қайта қарау қажет. Қолына қалам ұстауға икемді, алғыр жастарды іріктеп, арнайы оқыту ләзім. Олардың топ пен жікке бө­лін­­беуіне де назар салуға тиіспіз. Шетел­дегідей «әдеби агент» ұстауға дәл қазір қа­зақ қаламгерлерінің дайын еместігі рас. Оған мүмкіндіктері де жоқ. Сондықтан өзін-өзі мақтап, өзін-өзі жарнамалап жүретіні заңды. Күреңбайлықты сағынуға болады, бірақ қол қусырып отыру – дәрменсіздік. 

Арман ӘЛМЕНБЕТ:

– Әрідегі-берідегі әдебиетті білетін сыншы бар. Бірақ ондай адамдар сын жазу­ды қойып кеткені рас. Өйткені, тың­дай­тын құлақ жоқ. Көпшілік ол сыншы­ңыз­ды танымайды да. Оның үстіне «бай­ғұс» сыншы мыңдаған сайт пен жүздеген басылымдарда жарияланып жатқан мил­лион­даған өлеңдер мен әңгі­мелердің қай­сын оқып отырады? Кей кездері қа­зіргі әдебиет кәдімгі базарға ұқсап ке­те­тіндей. Бәрі өз тауарын мақтап ай­қай­лап жатады, «кезек-кезек айқай­лаңдар» деп ешкім айта алмайды, «өтірік айтпаңдар» деп те ешкім тия алмайды... Жазарман қауым шалдыққан және бір дерт бар. Өмірді әдебиет деп ойлап қалу... Әсілінде, әдебиет адам жанының бір қалтарысында жасырынған, нәзік құтыға құйылған тәтті де ащы шырын болса керек. Ал егер жазарман сол құтыға өзі сүңгіп кетсе, ай­на­ла­сының бәрі поэзия боп сөйлеп тұр­ған­дай көрініп, өзі бір әлем жасап алып, са­насы сол әлемде қы­дырып жүретін қауіп­­ті дертке шал­дығады. Анығында, адам болған соң, бір мезгіл өзінің «не көтеріп жүрген, ненің қабы екенін» есіне алып, барар жері – қара жер екенін ұмытпай жүрсе, құба-құп еді.

Ырысбек ДӘБЕЙ:

– Шынымен де қазіргі сүріп отырған «ашық қоғамымыз» «қазаншының еркі өзінде, қайдан құлақ шығарсаның» кебін келтірді. Не жазып, не салсаңыз да, ин­тер­нетіңіз дайын. Бірақ «ұят болар, осым жөн емес-ау» дейтін мәдениеттің, әрбір жеке тұлғаның ұятына саятын ішкі қы­рындының кеткені – ішкен асы бойына тоқтамайтын адамның мазасы кеткен түрін елестетеді. «Екі елі ауызға бір елі қақпақ» қойып көріңіз енді. Аурудың диаг­нозы бар, емі жоқ. Емі болар еді, зар заманның Дулаты айтпақшы, «ебі кеткен ел болдық»... Бір қызығы, «ашық қоға­мыңыз» есік-терезесін тарс жауып алған, бар ашу-ызасы жел сөзбен тарап жатқан шәкене ауылдай ғана. Әйтпесе айна­ламыздағы әлемде баяғысындай әдеби процесс қайнап-ақ жатыр. XXI ғасырдың да жойқын жазушылары жазарын жазып, Швед академиясының мінберінде адамзатқа айтарын айтып жатыр ғой. Кә­не, біздің «ашық қоғамның» сөресінде солардың шығармалары қазақша сайрап тұр? Зеңгір аспанды құдықтың аузындай ғана деп елестететін бейшара бақаның қор өмірі басымызға түсті ме деп қор­қа­сың.

Тоқтарәлі ТАҢЖАРЫҚ:

– Бұл қазіргі әдебиеттегі басты ауру­дың бірі. Өз басым, орыс әдебиетін құр­мет тұтамын. Толстой, Достоевский, Пуш­кин, Есениндерден бүгінге дейінгі тұ­тас орыс әдебиеті тың үрдісті қалып­тастырды. Олардың әлемдік әдебиетке ықпал еткені де шын. Дегенмен, соларды қайталап айта беру мен оқи берудің өзі жалықтырады. Бізде тіпті, бүгінгі орыс әде­биеті қалай өріс алуда, қалай дамуда деген сұрақтың да жауабы жоқ. Бүгінгі орыс әдебиетшілері де бізге қызығып қарағанын байқап отырғам жоқ, оларда да «ұлы орыстық» менмендік бар секілді. Жақын көршілеріміздің де қай деңгейде екенін білмейміз, білеріміз – Әуезов кезеңінде өзбек, қырғыз, түрікмен әде­биетшілерімен байланысымыз жайын­дағы аңызға құрылған естеліктер. Ал «Мә­дени мұраның» аясында шыққан әде­би жауһарлардың көбі бұрын жарық көрген немесе Батыс әдебиетінің клас­сикалық дәуірінің туындылары. Әдеби әлемдегі одан бергі толып жатқан жаңа­лықтар, яғни табиғи даму кезеңін біз қа­был­дамастан, бұрынғыға қайталай үңі­ле береміз. Менің Джек Лондонды жақсы көруім мүмкін, бірақ Америка әдебиеті сол дәуірмен тұйықталып қалған жоқ қой. Бальзакты оқу – тұтас француз әдебиетін білу деген сөз емес.     Мысалы, физиктерге Ньютонның заңдылықтарын ғана оқытып, одан бергі неше дүркін ғылымдағы жаңалықтарды үйретпесеңіз, олардың кванттық физикадан қара үзіп шығуы мүмкін бе? Сондық­тан да бүгінгі әлем әдебиетін тың зердемен сараптайтын уақыт жетті. Қазір Шы­ғыс Азия әдебиетіне назар ауып отыр. Қытай жазушысы Мо Янның Нобель сый­лығын алуы азиялық қаламгерлердің жаңа дәуірге аяқ басқанынан хабар бе­реді. Араб әлеміндегі саяси төңке­ріс­тердің салдарын әдебиетшілері де сараптамай тұрмас, жуырдағы жылдары ол­а­р­дың да бітімі өзгеше туындыларына басқа жұрттың назар саларына сенемін. Тек Орталық Азия елдері мимырт жағ­дай­дан шыға алмауда. Бұған басты себеп, рухани түлеудің тым қасаңдығы, саяси ре­жимнің жаттанды, көне сүрдекке бейім­дігі. Шетелдіктер Олжас пен Шахановтан өзге қазақ қаламгерлерін танымаса, бұған Жұмекеннің, Мұқағалидың, Қалиханның, Әбіштің, Мұхтардың (Ма­ғауин­нің) кінәсі жоқ, мәдениетке салғырт қарайтын жүйенің кесірі деп білген жөн. 

Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ:

– Рафат Әбдіғұлов ағамыз ертерек­тегі сұхбатында бір кісінің әпенделігін ай­тып еді. Ол өзі «жасырып жабатыны жоқ» деген сөзді көп айтатын болса керек. Бірде түнде келе жатып әлгі кісі қазу­­лы тұрған шұңқырға түсіп кетеді. Шұң­­қырдан шыға алмай жатқанында, бір бала өтіп бара жатып: «Аға, не істеп жатсыз?» десе, «жасырып жабатыны жоқ. Ағаң құлап қалды» дейтін көрінеді. Сол секілді жасырып жабатыны жоқ, біздің «ашық қоғамымыз» шұңқырға құлап қалған ағамызға ұқсайды. Бірақ түк тындырмай жатып, «мен келдім» деп айғай­лайтындар сол кісі сияқты «жасырып жа­батыны жоқ, ағаң құлап қалды» деген сияқ­ты әпенделікпен болса да «құлап жатқандарын» мойындауды білмейтіні өкінішті.     Биылғы Нобель сыйлығын алған Элис Мунроның әңгімелерін оқығым келеді. Швед академиясы оны «қазіргі заманғы қысқа әңгімелерді жазудағы шеберлігі» үшін сол атаққа лайықты деп шешіпті. Расымен қызық қой. «Қысқа әңгімелердің шебері» дегеннен-ақ қызығушылығың оянады. Бірақ біздің «ашық қоғам» ондай мүмкіндік тудырып отырған жоқ. Мен канада тілінде оқи алмаймын. Ал оны қа­зақ­ша кім аударуы керек? Оны ұйым­дастырушылар кімдер болуы керек еді?     Ал бүгінгі біздің шұңқырдағы «ашық қоғамыңызға» одан гөрі «маңыздысы» интернет бетінде ойран салу. Өзін өзге­лер­ден жоғарырақ қойып сөйлеу. Сахнада ән айту. Мунроны неғылсын. Рухани тамырдан айрылғанымен қоймай, жа­пырақ жаюға да құлықты еместей. Өзіміз өмір сүріп отырған қоғамнан бөлініп қала алмаймыз. Бірақ сол шұңқырдан шығу­дың жолы тамырды тереңге жіберу емес пе? Қазір бірдеңеге таңғалудан қалдық. Тұрсынжан Шапайдың мына мазмұнда әңгімесі бар еді. «Мен Ақан сері деген ән­ші­мін» десе, «Атыңыз таныс. Қандай ән­деріңіз бар?» деп қайыра сұрап, «Құлагер» десе, «Жақсы ән былай. Бір екі жерін өзгерту керек» деп бетіңе қарап тұратын адамдардың өмірде бар екеніне сене бастағандаймыз. Тіпті, үйреніп қал­дық па...

Тоқтарәлі ТАҢЖАРЫҚ:

– Біз әлемдік әдеби үрдістен кемі жар­ты ғасыр кешігіп келеміз. Орхан Па­мук­ті түріктердің белгілі тобы ұнатпады деп, біздің де ұнатпауға ешқандай қа­қы­мыз жоқ. Оның саяси ұстанымы емес, біз­ге керегі – шығармалары. Мунроны енді жиырма жылдан кейін қазақ тіліне аудару – тек қана кейін қалудың белгісі. Одан да алда кімдер Нобель сыйлығын алуы мүмкін, соларды аударып отырсақ, өзгелерден алға озсақ игі. Орыс­тар әл­де­қашан аударып болған соң, 20-30 жыл­дан кейін қозғалғанымыздың өзі со­лар­ға тәуелділікті сездіретіндей. Жас өс­кін қазақ тілінде өзге саланың емес, алдымен, мәдени жаңалықтарды оқып, өз ұлтының алғабасарлығына тәнті боп өсуі керек. Сонда олар «Орыс бәрінен мық­ты, орыстар елден бұрын бәрін оқи­ды, орыстар бізге қарағанда әлеуетті» дей­тін ұстанымға үйір болмас еді...

Арман ӘЛМЕНБЕТ:

– Оныңыз рас. Біз тек әдебиет тұрғы­сынан қарағанда ғана емес, бар­лық са­ла­да сол жаққа жалтақтап отырған­даймыз. Мысалға, теле­арна­лар­дағы жаңа­дан ашылып жатқан бағдар­ла­ма­лардың көбі орыстар жасаған жоба­лар­дың айна-қатесіз көшірмесі болып келеді. Оны жалпақ жұрт тамашалайды. Өйткені, оларда басқа амал жоқ. Ал сол бағдарла­ма­ларды жасап отырған адамдар не өзде­рінің мінін көре алмайды, не жұрт алдындағы жауапкершілікті сезін­бейді. Жақында әлеуметтік желілердің бірінде телеарна саласында қызмет істейтін бол­са керек, бір жас қыз аға­ларының сынына орынды уәж айтты. «Дәлелсіз сынай бергенше, көзімізді ашатындай етіп, тал­дап, түсіндірсеңіздер екен». Осы мазмұн­да. Тура осы жерде зиялы қауымның атқарар ролі зор екені көрініп-ақ тұр.

Ырысбек ДӘБЕЙ:

– Эстетикалық талғам және сол тал­ғам­ды қалыптастыратын азшылықтың ұлт өміріндегі ролі өте маңызды-ақ, егер ол шын мәніндегі сұрмерген сыншы, жа­на­­шыр болса. Қытай жазушысы Мо Ян­ның атсыз-атақсыз кезінде режиссер Чжан Имоудың қырағы көзі алыстан танып, «Қызыл гаолянға» кино түсіргені шынымен де таңғаларлық құбылыс емес пе?! Режиссердің қиырды көріп, қиянды шалатынын уақыт дәлелдеді. Бізде ше? Ұлт өнерінің бір-бірін толықтыруы, даму байланысы қаншалықты қатысты? Ойланатын мәселе ғой. Қазіргі қазақ өнерінде ұлттық тамырға, танымға бойлаудан гөрі, қондырма, көшірмелік тәсіл етек алып кеткен секілді. Кейбір киноларды көріп отырып, ойыңның астаң-кестеңі шыға­тыны жасырын емес. Бір бейбақ шалды қаумалаған қалың қасқырмен састыратын кино бар ғой. Сол киноны түсірген ре­жиссер Тобық Жармағамбетовтың «Отамалындағыдай» «Бес қонақты» негіз­ге алып, қазақтың жаратылыс­танудағы амалдарын тұздық етсе, бұл әлдеқайда алапат кино болар ма еді, қайтер еді деп ойлайсың кейде. Міне, қараңыз, біздің өмір­ге қаншалықты жақындығымыз­ды... 

Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ:

– Шындықты айтқаны үшін атылып ке­те­тін қоғамда өмір сүріп жатқан жоқ­пыз. Шүкір. Бірақ шындық «демала да алмайтын, тұншыға да» деген қалыпта азап шегіп жатқан жоқ па екен... Жұме­кеннің сол «Әрі-сәрі» өлеңінің күйін бүгін адам емес, сөз кешіп жатқандай. Ұлт жолында қызмет етуі тиіс құрылымдардың басындағы азшылықтың талғамы қай деңгейде екенін айтатын ауыз бар бол­ғанымен, оны жариялайтын, жалпы ха­лық­қа жеткізетін құрал жоқ. Көгілдір экран­ды жаулап үлгерген телехикаялар мен фильмдердің тым нанымсыз, тра­гикомедиялық кеспірде шыққаны айтулы керек мінбеден әлі естілген жоқ. «О не дегеніңіз, ол Пәленшеев қой!». Қазақты жақсы көрмейтін адамдар тұлға болуға ұмтылатыны қызық. Әр істеген ісін «ұрпақ жолында» деп ұпай жинау үшін айтатын сөздің ар жағындағы ниет қара дақ секілді көрініп тұрған жоқ па? Моңғолдың бір жазушысының «Қара дақ» деген сатиралық әңгімесі бар екен. Алғаш кино шығып, көшпелі кинотеатрлардың заманы. Сондай бір театрдан қандай кино көрсетсе де «қара дақ» жүретін көрінеді. Әлгі көшпелі кинотеатрдың директоры комедия көрсетілсе, «мынау пәленше деген кейіпкердің көңілі. Былай күліп жүргенмен, оның басында трагедия бар. Мына қара дақ соның белгісі» дейді. Трагедиялық фильм көрсетілсе, «мынау біздің қоғамдағы қара дақ. Соны астарлап көрсеткеніміз» деп тағы көрер­мен­дерге түсіндірумен болады. Кейін кино біткеннен кейін экран орнына жүретін матаны түсірсе, ортасында жыртық бар екен. Қандай картина көрсетілсе де, әлгі «қара дақтың» қалмайтын себебі сол. Бүгінгі біздің қазақтың талғамында да «астарлап айтқысы келетін» қара дақ бар. Сондай «қара дақпен» «ардың ісіне» төре­лік айтқысы, өнер тудырғысы келетін­дер­дің көбейіп кеткені таңғалдырады. Бір ғана «қара дағы» жоқ – Уақыт. Талғам мен талғамсыздықтың арасындағы күрес ер­те­ден жүріп жатқан сияқты. Уақыт төрелі­гін айтады. Сіз бен біз сол үкімді мүмкін естірміз, мүмкін естімеспіз. Бірақ ол өте әділ болады...