Теңге мен доллардың бағамына не әсер етіп жатыр?
Сарапшылардың бірі Ұлттық банк пен Үкімет шетелдіктердің қазақстандық банктер арқылы Қазақстаннан валютаны жұтып алмауы үшін ерекше шаралар қабылдауға мәжбүр болады деп отыр, деп хабарлайды Skifnews.kz ақпарат порталы.
Құнсыздану кезеңдері
Бүгінгі күнге дейін жалғасып келе жатқан дағдарыстың алғашқы дауылы соққан 2007-2010 жылдары теңгеге шаққандағы доллар бағамы 150-дің төңірегінде тұрақтаған-ды. Кейіннен бір-ақ күнде, 2014 жылдың 18 ақпанында 1 доллардың құны 185 теңгеге секірді. Қалың бұқара бұны ұйқысынан оянғанда білді. Аң-таң. Бірақ көнді, көтерді, күнкөрісін жалғастырды. Не керек, араға бір жарым жыл салып, доллар әулие 2015 жылдың 20 тамызында 300-ден бір-ақ асып, бұрқ етті. Иә, «көк қағаздың» шарықтау шегі былтырғы жылдың қаңтарында 384-ке дейін көтеріліп барып түскен болатын. Содан бері теңселіп тұр.
Осылайша екі жылда екі мәрте қайталанған девальвация еңбектенген елден бастап, экономика секторларын сеңдей соқты. Есеңгіретпесе де етек-жеңді жиғызды. Бұл девальвация ел егемендігін алғалы бергі төртінші толқын болып тұр. Осыған дейін үш рет құнсызданған. 1999 және 2009, 2014 жылдары. Алғашқысы жалпақ жұртқа жарияланғанымен, кейінгілері кешегідей күтпеген жерден орын алды. Дүркін-дүркін девальвацияның әрқайсысында ұлттық валюта 20 пайыздық құнын жоғалтқан. 1999 жылдың 4 сәуірінде Қазақстанның сол кездегі премьер-министрі Нұрлан Балғымбаев пен Ұлттық банктің төрағасы Қадыржан Дамитов теңге бағамын еркін айналымға жіберетіндерін мәлімдеді. Келесі күні-ақ 80-90 теңге болып тұрған доллар бағамы 150-160-қа көтеріліп кетті. Үкімет Қазақстан экспортының көлемін арттыру үшін теңгені еркін айналымға қоя бергенін, елдегі экономикалық жағдайды бақылай алатындарын айтып ақталған. Бұл девальвацияға Оңтүстік-Шығыс Азиядағы 1997-1998 жылдардағы қаржылық дағдарыс, «қара алтын» құнының құлдырауы себеп болды. Сарапшылар бұны «валюталық дағдарыс» деп те атайды.
Екінші девальвация он жылдан соң - 2009 жылдың 4 ақпанында орын алды. Теңге тағы 25 пайызға құлдырады. Бірнеше сағаттың ішінде ақша айырбастау пунктерінде доллардың құны 128-ден 170 теңгеге шарықтап, кейін 150 теңгеге қарай тұрақтады. Бұл кезде де себеп баяғы. Мұнай сыртқа шығарылатын шикізаттың 60 пайызын құрайтын. Ұлттық банктің сол кездегі төрағасы Григорий Марченко теңге бағамын ұстап тұру үшін 2008 жылдың 4-тоқсанында Алтын валюта қорынан 6 млрд АҚШ доллары жұмсалғанын да жария етті. Бір өкініштісі, билік «дағдарыс болмайды, депозитті теңгемен сақтаған тиімді» деп соңына дейін сендіріп келген еді. Салдарынан тірнектеп тергенін теңгемен сақтаған жұрт сан соғып қалды.
2014 жылдың 18 ақпанындағы девальвацияда доллар бағамы 185 теңгеге секірді. Одан көп ұзамай Қазақстан валютасы 2015 жылы төртінші девальвацияны бастан өткерді.
Экономист Арман Бейсембаев өткен аптада рубль бір доллар үшін 116-ға дейін төмендегенін айтты. Егер Қазақстанда дәстүрлі түрде 1:5-те тепе-теңдігі сақталса, онда теңге бағамы бір доллар үшін 580-ге жетуі мүмкін еді. Алайда, Ұлттық Банк интервенциялар жүргізу арқылы бұған жол бермеді.
"Олар бұғар бір миллиард доллар жұмсады, бірақ теңге бағамын ұстап қалу мүмкін болмады. Яғни, жағдайлар әлдеқайда күшті қысым жасады, Ұлттық Банк нені ұстап тұруға болатынын түсінгенімен, бірақ мәселе қандай бағамен екеніне байланысты. Олар бағаның айтарлықтай жоғары екенін және оны жіберіп, Ресей рублімен қатар тұрақтандырған дұрыс екенін түсінді", – деді Бейсембаев.
Ресейліктердің долларға деген сұранысы
Осыған дейін қаржыгер Расул Рысмамбетов Facebook-тегі парақшасында Газпромбанкке қарсы санкциялар қолында рубльмен қаражаты бар ресейлік қана емес, қазақстандық ойыншыларды да долларды жаппай сатып алуға итермелейтінін айтты. Сарапшының пікірінше, бұл Қазақстанға "айырбастау алаңы" сияқты жағдай әкелуі мүмкін.
Рысмамбетов 2022 жылы қазақстандық банктер рубльдік шоттарды толықтыру үшін 30% комиссия қолданғанын еске салды. Содан кейін бұл жағдайды ішінара тұрақтандыруға көмектесті.
"Қазір ресейлік корпоративтік сектордың, ал қазақстандық сектордың рубльдік түсіммен долларды кез келген бағамен сатып алуының жоғары тәуекелдері бар, өйткені олар бұл долларларды ресейлік тауарларға айырбастау үшін тиімді сата алады. Осылайша, Қазақстанды ірі айырбастау пунктіне айналдыруы мүмкін. Шетелдіктер біздің банктер арқылы Қазақстаннан валютаны жұтып алмауы үшін Ұлттық Банк пен Үкімет ерекше шаралар қабылдауы керек шығар", – деп жазды ол.
Ресейліктер Қазақстанда доллар сатып алады деген қауесетке қарамастан, сарапшылар мұны миф деп отыр. Андрей Чеботарев айырбастау операцияларын растайтын статистика жоқ екенін жеткізді.
"Қазақстанда ресейліктер тарапынан валютаға деген сұранысқа келетін болсақ, ол болған жоқ. Рубль-теңге көлемі әдеттегіден де аз болды. Көп емес, бірақ аз. Сондықтан біздің долларымызды сатып алған ресейліктер емес еді. Бұл миф, бірақ сандар ондай емес екенін көріп отырмын. Яғни, мұны біздің экономикалық агенттеріміз бен банктеріміз сатып алды, олар барлық азаматтар сияқты теңгеге сенбейді және өз пайдасын үшін тағы солай жасауға дайын", – деді Андрей Чеботарев.
Арман Бейсембаев ресейліктердің Қазақстанның валюта нарығындағы әрекеттері банк жүйесіне қолжетімділіктің шектеулі болуына байланысты минималды екенін айтады.
"Бізде қатаң бақыланатын қор нарығы мен валюта нарығы бар. Жеке тұлғалар оған іс жүзінде қол жеткізе алмайды. Бір ғана арна бар, бұл карталар. Егер карталар бойынша шетел валютасын сатып алудың үлкен көлемі анықталса, онда біздің банк бұл істі тез тоқтата алады", – деді Арман Бейсембаев.
Рубльмен тығыз байланыс және перспективалар
Теңгенің рубльмен қатынасы 86%-дан 40%-ға дейін төмендегенімен, Ресеймен тауар айналымының айтарлықтай үлесіне байланысты жақын арада толық "бас тарту" мүмкін емес.
"Біз ол жақтан көптеген тауар түрін сатып аламыз. Өте көп. Нәтижесі осындай болсды. Рубльден құтылу үшін біз сол жерден тауар сатып алуды тоқтатуымыз керек немесе кем дегенде сатып алғанымыздан көп сатуымыз керек. Ал бізде импорт экспортқа қарағанда басым", – деп есептейді Андрей Чеботарев.
Арман Бейсембаев санкцияларға қарамастан, Ресей Қазақстанның Қытаймен теңестірілген негізгі сауда серіктестерінің бірі болып қала беретінін айтады. Солтүстік көршімен экономикалық байланыстар ондаған жылдар бойы қалыптасып келеді және олар теңге бағамына әсер етуді жалғастырмақ. Тәуелділікті Қытай, Түркия немесе Үндістан сияқты басқа серіктестерге қайта бағыттау арқылы ғана азайтуға болады, дейді сарапшы.
"Бағам бұл жағдайды өзгерте алмайды. Экономика өзгеріп, валюта байланысы өзгереді. Бұл бір мезетте жасалмайды, тіпті бір жылда да, бес жылда да жасалмайды", – деді ол.
Теңгенің әлсіреуі дәстүрлі түрде инфляцияның өсуімен қатар жүреді. Қазақстанда бағалар тез өсіп жатыр, бірақ бағам нығайған кезде де төмендемейді.
"Егер қазір теңге соғыс басталғаннан бері 450-ге дейін нығайса, онда баға төмендемейді. Бағаны төмендету үшін алты айдан бір жылға дейін уақыт қажет, ал баға өте тез көтеріледі. Бағам қалай артты, баға да жоғары көтерілді. Кеше көптеген электроника супермаркеттері баға белгілерін өзгерте бастады. Олар тауарды ескі бағамен сатып алғандықтан, оны ескі бағамен сатуы керек еді, бірақ ешкім өз пайдасын жіберіп алғысы келмейді", – дейді Андрей Чеботарев.
Арман Бейсембаев рубльді тұрақтандыру теңгенің нығаюына әкелуі мүмкін деп есептейді, бірақ бағамның айтарлықтай төмендеуін күтуге болмайды.
"Олардың ішкі жағдайларын ескере отырып, рубль кем дегенде 100 немесе 100-ден сәл әлсіз болады деп сену керек. Бір доллар үшін 500 теңгеден жоғары белгінің болуы біз үшін жаңа шындыққа айналды", – деп болжайды экономист.
Бір сөзбен айтқанда, сарапшылар Қазақстанның ресейліктер үшін "айырбас орнына" айналмағанына сенімді. Ал теңгенің әлсіреуі экономикалық факторларға және рубльге тәуелділікке байланысты. Осыған дейін сарапшылар айтқандай, Ұлттық валютаны нығайту үшін экономиканы әртараптандырып, Ресейден келетін импортқа тәуелділікті азайту қажет.