Қазақстандағы сыбайлас жемқорлықпен күресудің жаңа жолдары

Өткен жылдармен салыстырғанда қазақстандық қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қарсы сана күн сайын қалыптасып, нығая түсуде деп сеніммен айта аламыз. Әрине, көп жағынан әртүрлі салаларды цифрландыру көмектесті, бірақ парақорлықтың алдын алудың басқа да шараларын елемеуге болмайды. Ең жарқын мысал сыбайлас жемқорлық туралы ақпарат үшін берілетін сыйақы болуы мүмкін. 

Мысалы, Атырау облысының тұрғыны заң бұзушылық туралы хабарлағаны үшін 12,2 млн. Ақпарат таратушыларға толық құпиялылыққа кепілдік беріледі. Ал биылғы жылдың қаңтар айынан бастап олар куәгерлерді қорғау бағдарламасына кіреді. Мәжіліс депутаты, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі қоғамдық кеңесінің төрағасы Марат Бәшімов қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеттің қалай көтеріліп жатқанын айтып берді.

– Марат Советұлы, Қазақстанда сыбайлас жемқорлықпен күреске көп көңіл бөлінуде, оның ішінде Елбасы бұл туралы бір емес, бірнеше рет айтқан болатын. Қалай ойлайсыз, жағдай жақсарды ма?

–  «Жағдай сөзсіз жақсарып келеді. Заңсыз баю туралы заң көпке дейін шықпады. Яғни, кейбіреулердің байлығы бар және оның шығу тегін түсіндіре алмайтыны таң қалдырады. Оны қайдан алғаныңызды дәлелдеңіз. 3 қаңтарда бұл заң қабылданды. Тиісінше, декларацияларға қатысты сұрақтардың тұтас циклі бар - адам барлығы алынған декларацияны көрсетуі керек. Бұл барлық бюджеттік қаржы институттарының ашықтығы.

Сұрақтардың тағы бір блогы куәлардың өзін қорғауға қатысты. Бұл сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары туралы хабарлағандарды материалдық марапаттау туралы ғана емес. Бұл еңбек құқықтарына да қатысты. Мысалы, бұл кісінің бірдеңе үшін күресіп жатқанын білген бойда ондай адамдарды бірден жұмыстан шығарады. Бұл барлық уақытта болады.

Сыбайлас жемқорлықпен күресетіндер, жемқорлық фактілерін айтатындар – енді олар Еңбек кодексімен қорғалатын болады. Бұл өте маңызды. Еңбек кодексіне сәйкес, сыбайлас жемқорлық қылмыстар мен құқық бұзушылықтар туралы хабарлаған адамдарды жұмыстан шығаруға болмайды. Олардың артында куәларды қорғаудың белгілі бір кепілдіктері бар. Сыбайлас жемқорлық ұйымдасқан қылмыстық топпен, жемқор шенеуніктермен, құқық қорғау органдарымен біріктіріледі.

Біз азаматтық және қылмыстық жауапкершілік туралы еуропалық конвенцияға бет бұрып жатырмыз. Біз осыған қарай жылжып келеміз. Әйтпесе, біз сыбайлас жемқорлықты тек мемлекеттік қызметте болатындай етіп қабылдаймыз, бітті. Бірақ банк саласында, сақтандыру саласында жемқорлық бар. Яғни, адамдар бірдеңе алғысы келсе де пара береді. Мұның барлығын әлем бұрыннан өз конвенцияларында реттеп келеді. Біз бұған анық жетуіміз керек. Біз алдын алу тетіктерін жасап жатырмыз.

Алда Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы шенеуніктерінің парақорлығы туралы конвенцияға қол қою күтіп тұр. Бұл өте маңызды конвенция. Осыған байланысты заңдар қабылдаймыз, жариялаймыз. Бұл жариялау қиын болуы мүмкін, бірақ ол тәртіпке келтіреді. Біз бұған адамгершілікпен қараймыз – «Жарайды, сен жарияла, сосын қараймыз» дейміз. Яғни, адамдар ақшаның шығу тегін – оны қайдан алғанын түсіндіруге дағдыланған. Бұл процесс тоқтамайды.

Сыбайлас жемқорлық ұлттық қауіпсіздікке үлкен әсер етеді. Халық мемлекетке сенбесе. Егер біреу бір нәрсені және сол сияқтыларды сатып алу арқылы ілгерілетсе, онда ол басқа әлеуметтік қақтығыстарға баруы мүмкін, мысалы. Сондықтан сыбайлас жемқорлық ұлттық қауіпсіздік, яғни конституциялық қорғау, қарапайым азаматтардың құқықтарын қамтамасыз ету мәселелеріне қатысты.

– Қоғамдағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет қандай деңгейде?

– Қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қарсы сананы қалыптастыру жағдайы да жақсарып келеді, өйткені адамдар қорқа бастады. Бұқаралық ақпарат құралдары сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастырады. Олар пара бергені үшін жұмыстан қуылуы мүмкін екенін біледі, бірақ енді өз жұмыстарына берік болуы керек. Қазір барлық жерде комплаенс қызметі, яғни бұл туралы айтатын қызмет бар.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет пен Ішкі істер министрлігінде пилоттық жоба бар – бұл «Адалдықты тексеру» деп аталады. Бұл қауіпсіздікті тексеру. Яғни, елімізде «Көмектес» дегенде адам арандатушылыққа бой алдырмауы керек. Ол шенеунік, полицей – осы істерге жауапты, ол мемлекеттік әділеттілік саясатын, этикалық нормаларды насихаттауы керек. Біріктірсек, бұл шаралар кешені. Бұл өте маңызды механизм.

– Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте азаматтық қоғамның белсенділігін арттыру үшін тағы қандай алдын алу шаралары жүргізілуде және тағы не істеу керек?

– Мысалы, сыбайлас жемқорлық қылмыстары мен құқық бұзушылықтар туралы хабарлаған адамдар пара сомасының 10 пайызын алады. Бұл өте үлкен пайыз. Және бұл жағдайды жақсартады.

Жалпы, жемқорлық қоғамды жейді деп есептеймін. Білім сыбайлас жемқорлықты қабылдамайтын қоғамда болуы керек. Жиырма жылдай бұрын адам бай болса, оның ісі жақсы деп есептелді - ол жемқор шенеунік пе, жоқ па, оны ешкім ойламайтын. Оның қалай байығаны маңызды емес. Енді, жоқ, қазір біз басқа құндылықтарға, кейбір халықаралық нәрселерге бет бұрып жатырмыз. Ал ол жерде сыбайлас жемқорлыққа қатысты адамға қандай көлеңке болса да адам өміріне кері әсерін тигізеді.

Шенеуніктер декларация тапсырып, сол арқылы мүлкін көрсетіп, бұл ақшаның қайдан шыққанын бірден көреді. Енді, осылайша, барлық ақша қадағаланады - оны кім қайда және қалай аударды және бірден бұл ақшаны, айталық, қалай алды, қалай тапты деген сұрақтар туындайды. Францияда, Германияда, мысалы, ақшаның шыққан жерін дәлелдемесең, бітті, мемлекет қазынасына түседі. Тіпті сенімен ешкім сөйлеспейді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресіміз жалғаса береді. Бұл жалпыхалықтық жұмыс және оны жалғастыру керек.

– Марат Советұлы, мазмұнды жауаптарыңызға рахмет.

Сонымен қатар, кез келген азамат сыбайлас жемқорлық фактілері туралы «Антикор 1424» байланыс орталығына хабарлай алады немесе жергілікті «Антикор орталығы» сыбайлас жемқорлыққа қарсы орталығына хабарласуға болады. Олар жұмыс күндері сағат 9:00-ден 17:00-ге дейін жұмыс істейді.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің мәліметінше, өткен жылы байланыс орталығына 233 хабарлама келіп түскен. Оның ішінде 33 өтініш қылмыстық іс қозғаумен аяқталса, 18 іс сотқа жолданды.

Халықтың басым бөлігі пара бопсалау, билікті асыра пайдалану, заңсыз қамқорлық, мемлекеттік сатып алулардағы заңсыздықтар туралы шағымданды.