Сексологиялық сараптама: Қазақстан соттарында тергеу барысы мен шешіміне әсері қандай болмақ?

Әділет министрлігінің ресми өкілі Талғат Уәли брифингте жыл соңына дейін Қазақстанда педофилдерге химиялық кастрация тағайындайтын сараптама енгізілетінін айтқан болатын, деп хабарлайды Skifnews.kz ақпарат порталы.

Елімізде сот-сараптамасының "Сот-сексологиялық сараптама" деген жаңа түрі енгізілетін болады. Халықаралық тәжірибені ескерсек, соңғы кездері сексуалдық сипаттағы қылмыстар санының артуы байқалады. Осыған орай Әділет министрлігі зерттеудің жаңа түрі "Сот-сексологиялық сараптаманы" енгізу жұмыстарын бастады. Бұл күдікке ілінген азаматқа құқық қорғау органдарының өтініші бойынша жүргізіледі. Сараптама кезінде ол азаматтың психологиялық портреті қалыптастырылады – оған түрлі сұрақтар қойылады, қандай да бір психологиялық ауытқушылығы бар-жоғы, педофилияға бейімдігі айқындалады. Ондай белгілер анықталған жағдайда соттың шешімімен оған химиялық кастрация жасау керек пе деген көрсеткішті де анықтайды, - деді Талғат Уәли.

Сондай-ақ Талғат Уәли қазір бұл бағытта қандай дайындықтар жүріп жатқанын мәлім етті.

Сол үшін біздегі Сот-сараптамалық орталықтың Астана қаласы бойынша филиалының 3 қызметкері Беларусьта курстан өтіп келді. Қазір осы сараптаманың толыққанды әдістемесін әзірлеп жатырмыз. Яғни, бұл сараптама біздің көрші елдерде бар. Бұған дейін ондай қызмет бізде жоқ болатын. Нақты қашан енгізілетіні әзірге белгісіз. Әдістеме толық жазылып біткеннен кейін қосымша хабарлаймыз. Жалпы жыл аяғына дейін енгізу жоспарда бар, - деді ол

Сексологиялық сараптама (сот-сексологиялық сараптама) адамның психосексуалдық сферасының дамуында патологияның бар немесе жоқтығын, жыныстық даму ерекшеліктерін, жыныстық құштарлығын, гендерлік рөлін және жыныстық сәйкестігін анықтайтын медициналық тексеру түрлерінің бірі болып табылады.

Көп жағдайда сексологиялық сараптама кешенді психологиялық, сексологиялық және психиатриялық тексерулер немесе жеке адамның жыныстық бостандығы мен жыныстық қол сұғылмаушылықтарына қарсы қылмыстар бойынша психологиялық-сексологиялық сараптамалар шеңберінде жүргізіледі.

Кешенді сот сексологиялық-психологиялық сараптаманың екі түрін ажыратуға болады: жәбірленушілерге қатысты тағайындалатын сараптама және айыпталушыға қатысты тағайындалатын сараптама.
Жәбірленушілерге (ересектерге де, кәмелетке толмағандарға да) қатысты жәбірленушінің оларға қарсы жасалған іс-әрекеттердің мәні мен мәнін дұрыс түсіну және тиімді қарсылық көрсету қабілеті туралы мәселе шешіледі, бұл кінәлінің әрекетін саралау кезінде маңызды.

Кәмелетке толған сотталушыларға қатысты кешенді сот сексологиялық-психологиялық сараптамасы шеңберінде сотталушылардың өздеріне жүктелген әрекеттерді жасауға ықпал етуі мүмкін жеке психологиялық ерекшеліктері туралы мәселе шешіледі.

Кәмелетке толмаған айыпталушыға қатысты мәселе шешілуде: айыпталушы жасы мен жеке психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, өз іс-әрекетінің нақты сипаты мен қоғамға қауіптілігін, сондай-ақ бірқатар жағдайларда оны қалай жәбірленушінің осы жағдайдағы мінез-құлқын, оның интимдік қарым-қатынасқа түсуге келісімі ретінде қабылдануы ма (басқаша айтқанда, кәмелетке толмаған айыпталушы жәбірленушінің жағдайын дұрыс бағалауға, түсінуге және түсіндіруге қабілетті ме).

Кешенді сот-сексологиялық-психологиялық сараптама тағайындау себептерінің бірі қылмысты жағдайдың іс жүзінде орын алғанына және жәбірленуші ойлап таппағанына күмәннің болуы болып табылады. Бұл ретте сараптама айыпталушыға қатысты да, жәбірленушілерге қатысты да тағайындалады, мұнда жәбірленушілерге қатысты олардың қиялға бейімділігі бар ма, әлде жоғарылату мүмкіндігі бар ма деген сұрақ шешіледі. Айыпталушыға қатысты олардың жыныстық ауытқулары бар екені анықталды.

Кешенді сот-сексологиялық-психологиялық сараптаманың аталған түрлерінің әрқайсысы сот-психологиялық сараптаманың сәйкес пәндік түрлерімен тығыз байланысты. Бұл жағдайда кешенді сараптаманың ерекшелігі зорлық-зомбылықтың жыныстық сипатымен түсіндіріледі, ол сараптамаға психолог-сарапшымен қатар сарапшы сексологтың қатысуын болжайды.

Қазіргі таңда беті ашылмай қалған сексуалдық қылмыстар көп, өйткені мұндай оқиғаларға көбіне өте жақын таныстар мен туыстардың қатысы бар. Соңғы кездері жәбірленушілер мен олардың жақындарын қорқыту, пара беру жағдайлары жиілеп кетті. Сонымен қатар, кәмелетке толмағандарға бағытталған қылмыстарды жәбірленушілердің өздері және олардың жақындары басқалардың теріс реакциясынан, сынынан қорқып жасырады. Егер азғын әрекеттерді әкесі немесе өгей әке жасаса, ондай жағдайлард құқық қорғау органдарына әрдайым ашық айта бермейді. Бұл, мысалы, зардап шеккендердің аналарының жариялылықтан, отбасының бұзылуынан, күйеуінен немесе жарынан айырылуынан қорқып, баласының тағдырына немқұрайлы қарайтындығынан болады.

Осының барлығы жыныстық сипаттағы қылмыстардың нашар ашылуына және бұл істердің сотқа дейін жеткізілмеуіне себеп болып отыр.

Белгілі бір дәрежеде бұл жағдайды сексуалдық қылмыстарды ашуда психология, сексология және сексопатология жетістіктерін белсендірек пайдалану арқылы түзетуге болады.

Әрбір қылмыстық істің өзіндік ерекшелігі бар, әрбір сот сарапшысының жеке даралығы, өз тағдыры бар. Сондықтан мына жайтты ескерген абзал:

1. Дайын рецепттер жоқ. Сот тергеу органдарының қызметкерлері сұрақтарға жауап беру арқылы портрет дайындайды.

2. Факт, сарапшы психологтар мен сарапшы сексологтардың зерттеу нысаны болуы керек.

Сондықтан жыныстық сипаттағы қылмыстар туралы қылмыстық істерді тергеп, қараған кезде барлық дерлік жағдайларда сот-психологиялық немесе кешенді сот-сексологиялық-психологиялық сараптамалар тағайындау қажет. Өз кезегінде бұл сот шешімі мен тергеу барысына оң өзгерістер мен көптеген қылмыстардың оңай шешілуіне септігін тигізеді деп сенеміз.

ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ: Сексуалды зорлық көрсеткішінен Қазақстан ТМД елдері арасында көш бастап тұр

Жаңа Заңға сәйкес жасөспірімдерді зорлау фактісі бойынша сотты болғандардың жазасы ең кемі 20 жылдан басталып, өмір бақи бас бостандығынан айырылуға дейін барады. Ал, сондай қылмысты жасырған мектеп, балабақша ұйымдарының басшылары 10 жыл өмірін темір тордың арғы жағында өткізеді.

Алайда, бұл жазаның өзі педофилдер үшін жеңіл сияқты көрінеді. Олай деуімізге еліміздегі педофилдер санының азаймай тұрғаны себеп. Сөзіміз нанымды болуы үшін ҚР Ішкі істер министрлігі таратқан статистикалық мәліметті алдарыңызға тартайық.

2015 жылы балаларды зорлау, сол мақсатта ұрлап әкету, жыныстық қатынасқа түсуге әрекет жасау фактісі бойынша ұсталып, темір торға тоғытылғандар саны 181-ден аспапты. Ал, 2016 жылы олардың саны 263-ке бір-ақ шыққан. 2017 жылы – 391, 2018 жылы – 413, 2019 жылы 491 педофил сотталған. Биылғы алты айда 200-ге жуық азғын құқық қорғау органдарының құрығына іліккен. Ілікпей, бой тасалап жүргендері қаншама?!

Яғни жазаны қатаңдату педофилдердің азаюына тұсау болмай тұр.

Ал, АҚШ-та химиялық кастрация жасату жазасы 1996 жылдан бері енгізілген. Педофил жазасын өтеп, түрмеден шығар кезде химиялық кастрация жасалынып, оның мектеп, балабақша маңында жүруіне тыйым салынады.

Солтүстіктегі көршіміз Ресейде педофилдер 4 жылдан 20 жылға дейін сотталады. Ал, егер сотталып шыққаннан кейін де бұл әдетін қоя алмаса, өмір бақи темір тордың арғы жағында отырады.

Қытай, Иран, Ирак, Сауд Арабиясы мен Африка елдерінде педофилдерге ең ауыр жаза тағайындалады. Бұл елдерде бала зорлаған адам жер басып жүруге міндетті емес деп саналады. Африкада тіпті педофилді көпшіліктің көзінше лаулап жатқан отқа тастайды.

Педофилдерге өлім жазасы тағайындалған елдерде бала зорлау фактісі тек түрмеге қамау, химиялық кастрация жасаумен шектелетін Еуропа елдеріне қарағанда анағұрлым аз екенін байқауға болады.

Сондай-ақ елімізде бүлдіршіндерге қатысты сексуалды сипаттағы қылмыстардың белең алуына байланысты хирургиялық кастрацияны енгізу ұсынысы көтеріліп жүр. Мәжіліс депутаты, AMANAT фракциясының басшысы Елнұр Бейсенбаев педофилдерді хирургиялық кастрациялау қатысты пікір білдірді.

Жаңа ғана отырыста хирургиялық кастрация бойынша айттым. Бізде норма болды, оны ұсындық. Бірақ Үкімет қолдамады. Оны педофилдің жеке өміріне қолсұғушылық деп таныды. Бізде қазір биологиялық, химиялық кастрация бар. Біз педофилдерге қатысты хирургиялық кастрацияны ұсынып отырмыз. Педофилдер өмір бойына бас бостандығынан айырылатын норма енгіздік. Ал хирургиялық кастрацияны енгізу қажетін айтып отырғаным, ертең жаңа Парламент пен депутаттар жаңа заң қабылдап жатса, педофилдердің бостандыққа шығып кетпеуіне ешқандай кепілдік жоқ. Екіншіден, бұл педофилдерге осындай жаза қолданылу алдын алуға септігін тигізеді, - деді Елнұр Бейсенбаев.

Депутаттың айтуынша, хирургиялық кастрацияны қолдануды сот шешеді.

Балаларға қатысты қатыгез зорлық-зомбылық болса, сот хирургиялық кастрация жайлы шешім қабылдай алады. Ал бізді Үкімет қолдамады. Халықаралық конвенция бойынша бұл азаптау болып саналады. Алайда біз міндетті түрде хирургиялық кастрацияны енгізу жайлы айтып отырған жоқпыз. Қажет болған жағдайда сот осындай шешім шығара алады. Бұл педофилдермен күресудегі алдын алу шарасы ғана, - деді Бейсенбаев.

Оның айтуынша, 2022 жылдың қорытындысы бойынша балаларға қатысты 430 зорлық-зомбылық болған, жыныстық зорлық бойынша 800-ден астам қылмыс тіркелген.