Бағаны көтеру үшін газ тапшылығын қолдан жасап отыр ма?

Бұған дейін отандық БАҚ-та Қазақстан 1 шілдеден бастап сұйытылған газ бағасын көтеруді жоспарлап отыр деген ақпарат тараған болатын. 1 шілдеден бастап Қазақстанда сұйытылған газ бағасын аймаққа байланысты литріне 5 теңгеден 8 теңгеге дейін көтеру жоспарлануда. Тиісті бұйрықты Энергетика министрлігі 10 маусымда «Ашық заңды және заңды тұлғалар» порталында жариялады. Қазақстанда сұйытылған газдың тапшылығы оны өндірудің артқанына қарамастан айына 35 мың тоннаны құрайды. Ішкі газ нарығы қалай көрінеді, сұйытылған газ мұнай-химиялық шикізатқа пайдаланылады және мемлекет өсіп келе жатқан тапшылықпен не істемекші? Skifnews.kz тілшісі шолу жасап көрді.

Басқарма бағаны көтеру қажеттілігін өндірістің рентабельсіздігімен түсіндіреді. Мәселен, Энергетика министрлігі түсіндірді, сұйытылған мұнай газының құны тоннасына 60 мыңнан 70 мың теңгеге дейін ауытқиды, ал өңдеуші зауыттар үшін қазіргі шекті көтерме баға тоннасына 40 320 теңге. Сонымен қатар, елде жыл сайын газ тұтынудың күрт өсуі байқалады.

«Былтырдың өзінде Қазақстанда тұтыну 2022 жылмен салыстырғанда 400 мың тоннаға немесе 28%-ға өсті. Мәселен, 2023 жылы сұйытылған мұнай газын тұтыну көлемі 2,2 млн тоннаны құрады. Төмен бағаға байланысты тұтынудың артуы және СКГ өндірісінің рентабельсіздігі отынның осы түрін өндірудің төмендеуіне және өңірлерде белгілі бір тапшылыққа әкелді. Бүгінгі таңда тапшылық деңгейі шамамен 20-25 пайызға жетеді», - деді баспасөз қызметінде.

Газ қайда кетіп жатыр?

Қазақстанда газ өндірудің жалпы көлемі 60 млрд м3 құрайды. Бұл көрсеткіш ҚР Энергетика министрлігінің 2024 жылға арналған болжамды балансында айтылды. 2030 жылға дейінгі болжамды газ балансы «QazaqGaz» ҰК АҚ-мен бірлесіп «Газ және газбен жабдықтау туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес қалыптастырылды.

Министрлік еліміздегі газ саласының даму қарқыны тұрақты өсіп келе жатқанын айтты. 2023 жылы Қазақстан 59 миллиард 63 миллион текше метр газ өндірді, оның 11,8 миллиардтан астамы Қашағанда, 16 миллиардтан астамы Теңізде және 22,4 миллиардқа жуығы Қарашығанақта өндірілді. Елдегі үш ірі кен орны елдегі жалпы газ өндірудің 85 пайызын қамтамасыз етеді.

Дегенмен, Энергетика министрлігі өндіріс көлемінің артуына қарамастан сұйытылған газ тапшылығының артып отырғанын растады. Қазақстанның ішкі нарығын қамтамасыз ету үшін өндірілетін мұнай газының ай сайынғы көлемі шамамен 130 мың тоннаны құрайтыны белгілі. Ал бүгінде қазақстандықтар ай сайын 165 мың тоннаға дейін газ тұтынады. Ай сайын тапшылық 35 мың тоннаны құрайды екен.

Мұнай-газ саласының мамандары өндірілген шикізаттың жартысына жуығы кен орындарындағы қысымды ұстап тұру үшін қайтадан қабатқа айдалатынын атап өтті.

«Шамамен 15 млрд м3 экспортталады, оның жартысы SWOP схемасы бойынша Қазақстанға қайтарылды. Сондай-ақ Қазақстан Қытайға жыл сайын 10 млрд м3 жеткізуге міндеттеме алды. Осылайша, Қазақстанда 30 миллиард текше метрге жуық тауарлық газ бар», - деді мұнай-газ саласының сарапшысы Асқар Исмаилов.

Газды тұтынуға келетін болсақ, ол тауарлық газдың жартысына жуығы электр энергиясын өндіруге жұмсалатынын (шамамен 10-15 млрд м3), үштен бір бөлігі халыққа тұрмыстық қажеттіліктерге жіберілетінін, ал қалған көлемі өнеркәсіптік кәсіпорындарға жіберілетінін айтқан.

Дефицит қалай жабылады?

Қазақстанда сұйытылған газ тапшылығы 25 пайызға жетеді. Министрлік әзірге қазақстандық жанармай құю бекеттеріндегі сұйытылған газдың көлемі туралы нақты мәліметтерді жариялаған жоқ. Алайда үкімет ішкі нарыққа жеткізуді ұлғайтуды жоспарлап отырған жоқ.

Қазақстандағы сұйытылған газ тапшылығы – себептері мен шешу жолдары

«Қазақстанда сұйытылған газ өндіру көлемі шамамен 3 миллион тоннаны құрайды. Бұл ішкі тұтынудан жоғары. Әзірге бұл ішкі қажеттіліктерді өтеуге жеткілікті. Әрине, экспорт көлемін қайта бағыттау ішкі нарықтағы бағаның өсуіне әкелетінін түсіну керек. Бірақ сұйытылған газды басқа елдерден сатып алу қымбатқа түседі. Сондықтан мұны ең соңғы амал ретінде қарастырған абзал», - дейді мұнай-газ саласының сарапшысы Асқар Исмаилов.

Таяуда Энергетика министрі Алмасадам Сатқалиев газ қондырғысы бар көліктердің жүргізушілерін жабдықты бөлшектеп, бензин мен дизель отынын таңдауға шақырды. Оның айтуынша, департамент сұйытылған мұнай газын мұнай-химия өндірісінің шикізаты ретінде қарастырады.

«Мұндай өндірісті іске қосу үшін 20 жыл ішінде өзін ақтайтын әсерлі инвестиция қажет. Осыдан кейін айтарлықтай қаржылық пайда болуы мүмкін. Бұл көптеген факторларға байланысты... Мен мұнай-химия жобаларын әлеуметтік, содан кейін ғана бизнес ретінде орналастырар едім. Өкінішке қарай, бұл кәсіпорындар шетелдік технологияларды, шетелдік құрал-жабдықтарды пайдаланатындықтан, тіпті жобалау жұмыстарын шетелдік компаниялар жүргізетіндіктен, мұнай-химиясы күткен өсімді бере алмайды. Бұл жобалар бойынша негізгі маржа», - деді министрліктің жаңа бастамасына түсініктеме берген Асқар Исмаилов.

Сондай-ақ, көпшілігі бұл автокөлік жүргізушілерінің тапшылығын тудырады деп санайды, өйткені мұнай-химия жобалары ұзақ мерзімді үздіксіз жеткізілімдерді қажет етеді, онсыз өндіріс мүмкін емес. Дегенмен, басқа балама жоқ. Өндірісте сұйытылған газды дизельге немесе бензинге ауыстыру мүмкін емес. Мұнай-химия кәсіпорындарына басымдық берілетіні қисынды.

Асқар Исмаиловтың пайымдауынша, газ тапшылығы екі фактормен байланысты. Біріншіден, 2022 жылы 550 мың тоннаға дейін пропан тұтынатын полипропилен өндіретін зауыт іске қосылды. Екіншіден, сұйытылған мұнай газын отын ретінде пайдаланатын көліктер көбейген. Олардың саны бүгінде 600 мыңға таяп қалды. Бұл Қазақстандағы әрбір оныншы көлік.

Баға көтерілмесе, өндіріс әлсірейді

ҚР Энергетика министрлігі Алмасадам Сәтқалиевтің соңғы сөзінде көлікті сұйытылған газдан екіншісіне көшіру бастамасы айтылды. Сала мамандары мұндай бастама Қазақстан экономикасы үшін тиімді деп есептейді.

«Технологиялар қазірдің өзінде көптеген елдерде тәжірибеде қолданыла бастады. Екіншіден, сығымдалған табиғи газ құю станцияларын дамыту Қазақстан арқылы Қытайдан және Орталық Азиядан транзиттік тасымалдауды айтарлықтай арттырады, бұл Қазақстан экономикасына оң әсер етеді. Негізгі міндет – тауарлық газ көлемін арттыру. Не өндіруді ұлғайту арқылы, не көрші елдерден арзан газ сатып алу арқылы. Тиісті ведомстволар мен ұлттық газ операторы бұл мақсаттарға қалай қол жеткізетінін уақыт көрсетеді. Қазақстандағы 62 триллион текше метр газды есептеген «QazaqGaz» өндірісті қажетті көлемге жеткізеді деп сенемін», - деді мұнайшы Асқар Исмаилов.

Ол баға көтерілмесе, елдегі өндіріс әлсірейдітінін айтты. Нарымбетовтың айтуынша, Қазақстандағы көптеген кәсіпорындар ұзақ жылдар бойы жаңартылмаған. Себебі, жанар-жағармайдың бензин, керосин, газ сияқты түрлерінің бағасы әлемдік нарықтағыдан төмен. Кәсіпорындар жеткілікті ақша таппаса, тозуы мүмкін. Расында, нарықтық экономикаға көшпесек, тұрақты газ тапшылығы болады.

Энергетика министрлігінің болжамы бойынша, 25 жылдан кейін мұнай өңдеу өнеркәсібінің елдің ішкі жалпы өніміне қосатын үлесі 2,8 пайызға дейін артады. Бұған қол жеткізу үшін министрлік алдына мұнай өңдеу көлемін жылына 17 миллион тоннадан 27 миллион тоннаға дейін арттыру міндетін қойып отыр. Министрлік жұмыс істеп тұрған үш зауытты кеңейтіп, жаңғыртуды жоспарлап отыр. Ал төртінші мұнай өңдеу зауытының құрылысының жоспары 2030 жылға дейін әзірленуі тиіс.

Энергетика министрлігі сендіргендей, 25 жылдан кейін қазақстандық мұнай өңдеу зауыттары бар кен орындарының таусылуына байланысты шикізат тапшылығын сезінуі мүмкін. Нәтижесінде жаңа кен орындарынан – Теңіз бен Қашағаннан көбірек мұнай өндіруге тура келеді. Мәселені болдырмау үшін жыл сайын 3,5 миллион тоннаға дейін қара алтынды ішкі нарыққа қайта өңдеуге жеткізу жоспарлануда.