Баланың танымдық іс-әрекетін дамытудағы қазақ халық өнерінің әлеуеті жоғары. Ұ
Қазақ халық ауыз әдебиеті - (ертегілер, санамақтар, жұмбақтар, мақал – мәтелдер, өлеңдер), балаларға арналған өлең-жырлары, халық нақылдары, ұлттық сауықтыру ойындар, қолөнер және тағы сол секілді мұраларымыз мектепке дейінгі балалардың қабылдау, қиял, зейін, есте сақтау, психикалық дамуына оң әсерін етеді. Қарым-қатынас, тіл дамыту және олардың танымдық белсенділігін арттырады. Себебі қазақтың халық өнерінің бай табиғаты, балалардың заттар мен құбылыстарының болуы, адамдар арасындағы қарым-қатынас, отбасы, табиғат, күнделікті өмір және т.б. Бұл оларға өз білімдерін сөйлеу, өзара қарым-қатынас жасау, ойнау, билеу, сезіну, және әрекет жасау арқылы жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Мектепке жасына дейінгі балалардың байланыстыра сөйлеуін дамытуда халық ауыз әдебиетінің үлгілерінің алар орны ерекше. Баланың танымдық іс-әрекетін дамытудағы қазақ халық өнерінің әлеуеті жоғары. Ұлы ұстаз Әл-Фараби өнер баланың ақыл-ой қабілетін дамытудағы маңызды әсерін айтты: «Тек қана білім тән болатын ақыл-парасат (түрі) әрекет үстінде жүзеге асыруға емес, танып-білуге жағдай туғызатын өнерлер арқылы ғана сол білімге ие болады».
Халық ауыз әдебиетінің тәрбиелік мәнін қазақ жазушы М. Әуезовтің келесі пікірінен көруге болады: «Біз ауыз әдебиетін зерттей отырып, халық санасындағы отаншылдық сезімді, халық ұғымындағы адамгершілік гуманизімді, халықтың қанатты үміті – оптимизімді, сол халықтың өткендегі өмірі, аңсау-арманы, әдеп-ғұрпын, халықтың ұжымдық тәрбиесінің жемісін көреміз».
Ғасырлар бойы ежелгі адамдар өздерінің ұрпағын күміс кернейлерімен, әндерімен, мақал-мәтелдерімен, айтыс, ертегілерімен және өлеңдерімен өнегелі және өнерлі, асыл және мақтан тұтар азаматтармен тәрбиелегені тарихи шындық. Сонымен, халықтың ауызша шығармашылығы халықтық тәрбиесінің ұлы идеялары мен дәстүрлерін сақтап, оларды ұрпақтан ұрпаққа жеткізуде ерекше рөл атқарады.
Халық ауыз әдебиеті мектеп жасына дейінгі балаларға білім беру жүйесінде бірінші және маңызды орынды алады. Халық ауыз әдебиетімен танысу баланың сезімі мен тілін байытады, қоршаған ортамен қарым-қатынасты қалыптастырады және баланың жан-жақты дамуында баға жетпес рөл атқарады.
Бала жас кезінен бастап өз халқының ұлттық-мәдени құндылықтарын құрметтеуді, қарапайым ұлттық мәдени идеяларды игеруді қажет етеді. Халық ауыз әдебиетімен танысу баланың сезімі мен тілін байытады, қоршаған ортамен қарым-қатынасты қалыптастырады және баланың жан-жақты дамуында баға жетпес рөл атқарады. Балалық шақ - ұлттық мәдениеттің бастауларына үлкен қызығушылықпен, ойын, күлкі және қуанышпен қарауға болатын кезең. Мектепке дейінгі тәрбие - халықтық білім беру жүйесінің бірінші және маңызды буыны.
М. Жұмабаев: «Ертегілер кішкентай баланың өркендеуі үшін, яғни ақыл-ойын, ой-өрісін кеңейту, мінез-құлқын жетілдіру және тілін байыту үшін өте қымбат. Бала әңгімені шын жүректен тыңдайды. Ол шынымен де ертегілерге сенді. Бала құрғақ сананы түсінбейді, егер оны өмірге әкеліп, сипаттап берсең, ол оны түсінеді», - дейді ертегілерді баланың ерте дамуында қолданған.
Б. Баймұратова, Р.Нұрмұхамедова балаларға арналған өтірік өлеңдер, ертегілер, жұмбақтар, мақал-мәтелдер сөйлеуді дамытуға өте бай материал екендігін көрсетеді.
Р. Нұрмұхамедова балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес қазақтың фольклорлық жанрларын қолданудың біртіндеп күрделендіру жүйесін жасады.
Қазақ халық ауыз әдебиетінің мектеп жасына дейінгі балалар үшін құндылығы ересектердің балалармен эмоционалды байланыс орнатуда. Қызықты мазмұн, бай қиял, жарқын көркем образдар баланың назарын аударады, оған қуаныш сыйлайды, сонымен қатар баланың қызығушылығын арттырады. Лексика, семантикалық және фонетикалық байлық ауызша әдебиеттің шағын және мазмұны жағынан қарапайым түрінде жасырылған.
Балаларды ауыз әдебиетімен таныстыру қоршаған ортаға, халықтық дәстүрлерге, ана тіліне, олардың аудармасына, көркемдік талғамына деген қызығушылықты дамытады, сонымен қатар тілді, ой ұшқырлығын дамытады, саналы әрекетке баулиды. Ашық, түпнұсқа, формасы мен мазмұны бойынша қол жетімді мақал-мәтелдер, әзіл әңгімелер тез есте сақталады және балалармен ойындарда кеңінен қолданылады. Олар баланы алдап, сонымен бірге оған мінез-құлық дағдыларын үйретіп, танымдық белсенділікті дамытады. Балалар өз халқының ұлттық мәдени құндылықтарына деген құрметті қалыптастыру олардың қарапайым ұлттық мәдени түсініктерді игеруін дамытады. Балалар бесік жырын, өлеңді, әнді және т.б. үйренеді. Ол халық ауыз әдебиетінің ұсақ түрлерімен таныса бастады. Олар балаларға өмірлік сабақ береді: физикалық және моральдық тазалық. Барлық бесік жыры, ән, өлең жан мен махаббатпен үйлеседі.
Халық ауыз әдебиетінің кішкентай түрі балаға туған мәдениетінен хабардар ете отырып, балаға деген сезімді қалыптастыруға негіз бола алады. Себебі балалар күнде көріп, еститін аспаптар сезім мүшелерімен біртіндеп жатталып қалады. Халық шығармашылығы тілінде баланың қабылдауында қарапайым қабылдауға мүмкіндік бермейтін ең күрделі ұғымды жеткізуге болады, өйткені ол ешкімге ашық емес, тек ақкөңіл дүниетаным және таза, бай жан ғана. Мұның бәрі балалардың ерекшелігі.
Халық ауыз әдебиетінің балаларға арналған өлеңдері - баланың жеке басының дамуы мен ұлттық мәдени дамудың, оның ішінде сана, зияткерлік және танымдық өрістің алғашқы қадамы. Бесіктегі нәресте, әрине, әндерді тұтынушы ретінде қабылдайды. Ата-аналар балаларымен өзінше, өзіндік стильде сөйлеседі және оларға көмектесу үшін қазақ тілі фольклорының аналар мен әжелер шығарған өлеңдеріне тоқталайық, олар педагогикалық мақсатта ерекше өлең ретінде танылып, қарым-қатынас тілін пайдалы етеді. және көркем, үйлесімді және қызықты.
Дәстүрлі білім берудің маңызды және өзіне тән ерекшеліктерінің бірі - ересек адамның нәрестемен үнемі, үнемі байланыста болуы, әсіресе оның өмірінің алғашқы айлары мен жылдарында. Біртіндеп бұл қатынас қарапайым, жеңіл, қарапайым іс-әрекеттерді, сөздерді, күлкілі ойындарды, алдауды, көңілділікті үйретуді жалғастырады. Қазіргі уақытта ең маңыздысы - балаңызбен сөйлесу, сөйлесу, тілдік ойындар ойнау және сөздік қорыңызды біртіндеп толықтыра бастау. Ежелгі уақыттан бастап кішкентай балаларға арналған ойындар мен әндер көп болған. Жеңіл, қарапайым қимылдар: аяқпен қону, секіру, қол алыспау, көтеру және т.б .. Жеңіл ырғақты қимылдар бұл әдіс көңіл-күйді көтереді, сергітеді, қуантады, ынталандырады және белсенді етеді. Бұл ойын - өте жас адамның дұрыс психикалық дамуының шарты, қарым-қатынас процесінде туындайтын эмоционалды қатынас.
Бала біртіндеп дәстүрлі ауыз әдебиетін игере бастайды. Ересек адамның өтініші бойынша қарапайым қимылдарды, қарапайым сөздерді, сөйлемдерді қайталай отырып, ол біртіндеп өлең шығаруға, айтуға және құрауға тырысады. «Бала бірте-бірте күрделі қозғалыстар мен мәтіндерге ауысады, тыңдаушы, тұтынушы рөлінен ойын бастамашысы, ұйымдастырушы рөлінеде өтеді».
Баланың тілді меңгеруі жайлы белгілі психологтар Л.С.Выготский; А.Л.Имедадзе, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, Н.С.Рождетвенский, Ж.Аймауытов, Ә.Алдамұратов, М.Мухина т.б. баланың жас кезінде танымдық, қабылдағыштық қабілеттерінің ерекше болатындығына байланысты тілді тез меңгеретінін көрсетеді.
Психологтар Е.Суфиев, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев және т.б. балалардың байланыстырып сөйлеуінің қалыптасуын қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстардың сыртқы көрінісі мен құрылысына қарай бір-бірімен байланыстыра қабылдайды, ойлайды. Сол арқылы танып-біліп, баяндай білетіндігін белгілейді деп тұжырымдаған.
Бірқатар педагог-ғалымдар Е.И.Тихеева, А.П.Усова, Н.И.Кузина, Т.И.Алиева, А.А.Зрожевская, Б.Баймұратова, Х.Қожахметова, С.Ғаббасов т.б. баланың таным белсенділігін арттырып, байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруда жыл мезгілдерінің ауысуына байланысты болатын ауа-райының өзгерістері: боран мен үскірік, жел соғуы, найзағай отының жарқылдауы, жер бетін тұман басуы, өзендерде сеңнің жүруі сияқты табиғат құбылыстарын бір-бірімен байланыстыра түсіндіруді қажет деп көрсетеді.
Байланыстырып сөйлеу адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз ететін мағыналы сөздердің сөйлемдегі жүйесі болып табылады немесе ойды жинақы түрде грамматикалық жағынан дұрыс, дәл, анық мазмұндау болып табылады. Сондықтан байланыстырып сөйлеуге үйрету балабақшадағы тіл дамыту жұмысының ең негізі басты бөлігі болып саналады. Балалар ересектердің байланыстыра айтылған сөздерін, алдымен дыбыстарды, жекелеген буындарды, сөздерді меңгеру арқылы түсіне бастайды. 2,5-3 айда сәбилер үлкен адамдардың сөздеріне, ойыншықтардың дыбыстарына елеңдей бастайды. 3 айдан 5-6 айға дейін сәбидің дыбысты айыру және оған көңіл қоятындай қабілеті дамиды. Яғни бала өзіне таныс қимылды білдіретін сөздерді түсінеді (мысалы, қолыңды бер т.б.).
1,5-2 жасқа дейін бала үлкендердің айтқан ойыншықты әкел, орнына қой, маған бер деген тапсырмаларын түсіне бастайды. Жалпы баланың бұл кездегі сөйлеуі тұрмыстық қатынас кезінде, яғни, тамақтану, киіндіру, бірге серуендеу, ойын кезіндегі үлкендердің олармен сөйлеп отырулары арқылы қалыптасады. Балалар осы кезде өздері жиі еститін сөздерді ұғып алады, бірақ ұл кезде баламан сөйлескен кезде сәби үлкендердің айтқан әрбір сөзін, заттардың шартты белгісі ретінде қабылдайтындай етіп әр сөзді анық, сөйлемдерді, сөз тіркестерін қысқа түрде айту керек. Бала үш жасқа келгенде пассивті сөздік қоры көбейіп, бала тілінің грамматикалық құрамына көңіл бөлуі қажет.4 жаста бала сол сәтте болып жатқан іс-әрекетке емес өтіп кеткен іс-әрекет жайында да үйренуі керек. Осымен байланысты балада байқағыштық өз ойын жеткізе білуі қалыптасады. 5 жаста балалар тек қана тыңдаған шығарманың мазмұнын түсініп қоймай, ондағы кейіпкерлердің ерекшеліктерін жағымды, жағымсыз әрекеттерін талдауға, шығарма тіліндегі бейнелі сөздерді меңгеруге жаттығады. Бұл жастағы балалар өзі қайталап жүрген шығарманы суреттеп байланыстырып сөйлеуге, картинаның мазмұнын айтуға дағдыланады. Ал 6 жасқа келгенде өзі тыңдаған ертегі немесе қызықты әңгімелердің оқиғаларын өз қиялымен одан әрі дамытып айтуға жаттықтырады.
Сөйлеу процесін дұрыс жолға қою, ана тілінің әдістемесін жүзеге асырудың алғы шарты. Тіл дамыту сабағының эмоционалды түрде ұйымдастырылуы әр баланың белсенді сөйлеуін қамтамасыз етеді, яғни, балаға сөйлеу қажеттілігін тудырады. Оған дидактикалық ойындар таныс әсер етеді. Тәрбиеші мен ата–ана баланың кез келген уақытта берген жауабының толық, даусының ашық, анық, мәнерлі болуы талап етуі керек.
Өзбекәлі Жәнібеков атындағы ОҚПУ-нің
Мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқыту педагогика
кафедрасының аға оқытушысы, ф.ғ.к. Танабаева Гульмира Тулебаевна