Мұнай бағасының құлдырауы: бюджет қайта қарала ма?

2025 жылдың алғашқы тоқсанында әлемдік нарықтағы мұнай бағасы айтарлықтай төмендеді. Қазақстан бюджетін жылына орташа 75 АҚШ долларымен жоспарлаған еді. Алайда, қазіргі баға бұл деңгейден төмен. Бұл жағдай ел экономикасына және бюджеттік тұрақтылыққа қалай әсер етеді? Осы сұрақты жан-жақты қарастырып көрейік.

1. Мұнай бағасының құлдырауының себептері

Мұнай бағасына әсер ететін бірнеше негізгі факторлар бар:

• Жаһандық сұраныстың төмендеуі – Әлемдік экономиканың баяулауы, әсіресе Қытай мен Еуропадағы өндірістік белсенділіктің бәсеңдеуі мұнай тұтынуына кері әсер етуде.
• АҚШ-тағы мұнай өндірісінің артуы – Шельфтік және сланцтық мұнай өндірудің қарқын алуы ұсынысты көбейтіп, бағаның төмендеуіне әкелді.
• OPEC+ ұйымындағы ішкі келіспеушіліктер – Ұйым мұнай өндіруді шектеу шараларын біркелкі орындамауда. Бұл нарықтағы сенімсіздік тудырып отыр.
• Геосаяси тұрақсыздықтың бәсеңдеуі – Бұрын бағаны ұстап тұрған кейбір геосаяси факторлардың (мысалы, Таяу Шығыстағы шиеленістер) ықпалы азайған.

2. Қазақстан бюджетінің тәуелділігі

Қазақстан экономикасы әлі де шикізаттық модельге тәуелді. Мұнай экспорты – мемлекеттік кірістің негізгі көзі. Ұлттық қор мен бюджет – Мұнайдан түсетін табыс Ұлттық қорға түсіп, одан кейін бюджетке трансферт арқылы бөлінеді. 2025 жылғы бюджет – Бюджет 75 АҚШ долларымен есептелген. Егер баға 60-65 доллар шамасында тұрақтаса, шамамен 10-15 долларлық айырма орын алады. Бұл – миллиардтаған теңгеге тең түсімнің азаюы деген сөз.

Мұнай бағасының төмендеуі бюджеттік жоспарларға тікелей әсер етуі мүмкін:

• Бюджет тапшылығының ұлғаюы – Мемлекеттік шығындарды жабу қиындай түседі.
• Ұлттық қордан көбірек қаражат тартылуы – Бұл қордың ұзақ мерзімді тұрақтылығына қауіп төндіреді.
• Әлеуметтік бағдарламаларға қысым – Зейнетақы, жәрдемақы, денсаулық сақтау мен білім беру салалары қысқартуға ұшырауы мүмкін.
• Инфрақұрылымдық жобалар кейінге қалуы – Жол, мектеп, аурухана секілді жобалар тежелуі ықтимал.

3. Үкімет не істей алады?

1. Бюджетті қайта қарастыру – Болжамды табыс қайта есептеліп, кейбір шығындар қысқаруы мүмкін.
2. Ұлттық қорды ұтымды пайдалану – Қордағы резервті реттеу арқылы қысым жұмсартуға болады, бірақ бұл уақытша шешім.
3. Салық түсімдерін әртараптандыру – Мұнайдан тыс салалардан түсетін салықты арттыру жолдары қарастырылады.
4. Шетелдік инвестиция тарту – Экономиканың шикізаттық емес секторларына инвестиция тарту арқылы тепе-теңдік орнату маңызды.

Қазақстан үшін бұл жағдай – ескерту. Экономиканы мұнайға тәуелділіктен арылту қажеттілігі тағы да күн тәртібіне шықты. Жаңа өнеркәсіп, цифрлық экономика, ауыл шаруашылығы мен логистика – әртараптандырудың негізгі бағыттары болуға тиіс.