Найман руының ішкі құрылымы өте күрделі.
Найман руы – қазақ халқының құрамындағы ең ірі әрі тарихи маңызы зор тайпалардың бірі. Бұл мақалада наймандардың шығу тегі, мемлекеті, саяси құрылымы, мәдениеті, тұлғалары және қазіргі замандағы орны жан-жақты қарастырылады. Аталмыш материал руаралық алауыздықты немесе бір ру басқа рудан жоғары тұрады деген түсінікті көздемейді. Тек белгілі бір рудың тарихы жайлы ғылыми тұрғыдан баяндап береді...
Найман атауы мен этникалық шығу тегі
"Найман" сөзі моңғол тілінен аударғанда "сегіз" деген мағына береді. Бұл атау алғаш VIII ғасырда пайда болған деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, "найман" атауы ежелгі тайпалық одақтың құрамындағы сегіз ру немесе тайпаны білдіруі мүмкін. Наймандардың арғы тегі түркі және монғол тілді халықтармен тығыз байланысты. Олар ертедегі Ұйғыр қағанаты, Қырғыз хандығы және Қидан мемлекеттерімен араласып, өз мәдениеті мен рулық құрылымын қалыптастырған.
IX–X ғасырларда наймандардың негізгі қонысы қазіргі Моңғолияның батыс өңірі, Орхон мен Селеңгі өзендерінің бойында болды. Бұл аймақтарда олар өз билігін жүргізіп, алғашқы мемлекеттік құрылымның негізін қалаған. Кейбір деректерде наймандардың арасында несториан дінін ұстанған христиандар болғаны айтылады. Бұл олардың мәдени байланыстарының кеңдігін көрсетеді.
Найман мемлекеті (IX–XIII ғғ.)
Найман мемлекеті XII ғасырда өзінің шарықтау шегіне жетті. Бұл кезеңде олар Жоғарғы Ертіс, Орхон мен Қара Ертіс бойында ірі тайпалық бірлестік құрды. Мемлекетте орталықтандырылған басқару жүйесі болды, хандық билік мұрагерлік жолмен берілді. Билеушілері "бек", "хан" атағын алып, әскери және саяси билікті қолында ұстады.
Көрнекті хандарының бірі — Наркеш Даян. Оның ұлы Буйрық хан мен Таян хан тұсында наймандар ең қуатты түркі тайпалық одақтардың біріне айналды. Алайда бұл дәуір Шыңғыс ханның күшеюімен тұспа-тұс келіп, наймандар мен моңғолдар арасында қайшылықтар туындады. Таян хан 1204 жылғы шешуші ұрыста Шыңғыс ханнан жеңіліп, мемлекет ыдырап, наймандар батысқа, қазіргі Қазақстан жеріне қоныс аударды. Кейбір найман топтары Шыңғыс ханның армиясына қосылып, кейінгі Жошы, Шағатай, Үгедей ұлыстарында қызмет етті.
Найман қалалары мен мәдениеті
Найман мемлекеті жоғары дамыған мәдениетке ие болды. Олар қолөнер, сауда, егіншілікпен айналысып, жазу-сызу жүйесін қолданған. Орхон-Енисей жазбаларында наймандарға қатысты деректер кездеседі.
Олардың қалалары сауда мен әкімшілік орталықтары болған. Мәселен, Бай-Балық, Орхон мен Селеңгі бойындағы қалаларда металл өңдеу, қыш құмыра жасау, киім тігу өнері дамыды. Наймандар көшпелі өмір салтын ұстанғанымен, оларда жартылай отырықшылық та байқалды. Бұл олардың мәдени икемділігін және даму мүмкіндігін көрсетеді.
Діни сенімдерінде тәңіршілдік басты орын алғанымен, несториан христиан діні мен буддизм де таралған. Бұл діни әртүрлілік наймандардың сыртқы әлеммен кең байланысын айқындайды. Кейінірек, XV ғасырдан бастап ислам діні де тарала бастады.
Кетбұқа би — Найман кемеңгері
Кетбұқа — XIII ғасырда өмір сүрген найман биі, қолбасшысы әрі мәмілегер. Ол Шыңғыс ханның сенімді серіктерінің бірі болған. Тарихи деректерге сүйенсек, Кетбұқа Еуропаға жасалған әскери жорықтар кезінде маңызды рөл атқарған. 1241 жылы Венгрия мен Польшадағы шайқастарда Мөңке ханның әскери кеңесшісі ретінде танылды.
Кетбұқа туралы халық жадында "Кетбұғадай билерден, Кеңес сұрар күн қайда?" деген қанатты сөз қалған. Ол тек қолбасшы ғана емес, сонымен қатар көреген, парасатты би ретінде де есте қалған. Кетбұқа туралы деректер қазіргі тарих ғылымында кеңінен зерттеліп, оның дипломатиялық және саяси қызметі жоғары бағаланады.
Наймандар Қазақ хандығы дәуірінде
XIV–XVI ғасырларда найман тайпасы Қазақ хандығының құрамына еніп, елдің этникалық құрылымына елеулі үлес қосты. Қазақ хандығы құрылуы барысында наймандар Орта жүз құрамында белсенді рөл атқарды.
Олар жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте де ерекше ерлік көрсетті. XVIII ғасырдағы ұлт-азаттық күрес жылдарында найман батырлары, билері мен хандары халықты ұлт бірлігіне шақырып, елдің тәуелсіздігін сақтап қалуға тырысты.
Найман руының ішкі шежіресі
Олардың ішінде келесі рулар бар: Матай, Садыр, Төртуыл, Қаракерей, Бура, Бағаналы, Байжігіт, Күшік, Жантай, Сойқан және тағы басқалар. Әрқайсысының өз ұраны, таңбасы және тарихи тұлғалары бар.
Мысалы, Қаракерей — Абылай хан заманындағы белгілі рулардың бірі. Матай — ел басқару істерінде танымал болған, Байжігіт — ғылым мен өнерге жақын адамдар шыққан ру ретінде белгілі. Бұл шежірелік бөлініс найман руының ішкі бірлігін нығайтып, қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымына икемделуіне ықпал етті.
Қазіргі замандағы наймандар
Бүгінде найман ұрпақтары Қазақстанның барлық өңірлерінде кездеседі, әсіресе Шығыс Қазақстан, Алматы, Абай, Жетісу, Павлодар және Қарағанды облыстарында көбірек шоғырланған. Олардың көпшілігі мемлекеттік қызметте, ғылымда, білімде, мәдениет пен спорт салаларында еңбек етіп жүр.
Найман руы — қазақ этносының маңызды әрі ерекше құрамдас бөлігі. Олардың тарихы терең, мәдениеті бай, елге қызмет еткен тұлғалары көп. Наймандардың мемлекет құрғаны, күрделі шежірелік құрылымы, рухани өмірі мен батырлық жолы — бүгінгі ұрпақ үшін үлкен тәрбие мектебі. Бұл мақалада келтірілген деректер негізінде наймандардың сан ғасырлық тарихын жаңаша көзқараспен бағалауға мүмкіндік туады.