1930 жылдардағы өңірді жайпаған ашаршылық пен көтеріліс: тарих бізге қандай сабақ берді?

Демографиялық апат қалай басталды?

1920 жылдардың соңында Батыс Қазақстан әлі де этникалық тұрғыдан қазаққа тән өңір болатын. 1926 жылғы алғашқы бүкілодақтық санақ Ақтөбе, Орал, Гурьев облыстарында 922 200 қазақты тіркеп, оларды аймақ халқының 74,3 %-ы деп көрсеткен. Алайда тура он үш жылдың ішінде бұл үйлесім күйреп түсті. 1939 жылғы санаққа барар шақта қазақтар бұл өңірде небәрі 39,7 %-бен шектелді, яғни 366 400 адам «көші-қон, ашаршылық, қуғын-сүргін» үштағанының құрбаны болды.

Баршамызға тарихтан мәлім, ашаршылықтың ең ауыр шарықтау шегі – 1931-1933 жылдар. Сол аралықта Орал мен Гурьев облыстарында қазақ саны 163 622 адамға төмендеді: 445 415-тен 281 793-ке дейін құлдырау – үштен бірі жоқ болды деген сөз. Жалпы батыс өңір тұрғындары 1926-дан 1939-ға шейін шамамен 400 мың жаннан айырылды, бұл – әр бесінші адамның өмірі қыршын кетті дегенді білдіреді. Қазақ үлесінің құлаған тұсында орыс халқының көрсеткіші 65,9 %-ға өсіп шықты. 1926 жылғы демографиялық деңгей тек 1962-жылы ғана қайта орнына келді.

Ұжымдастырудың өлекселі өкпек желі

Батыстың демографиялық күйреуін туғызған басты фактор – сталиндік ұжымдастыру. 1928-жылы республика шаруашылықтарының небәрі 2 %-ы ғана колхоз болса, 1930-ның 1 сәуіріне бұл көрсеткіш 50,5 %-ға, 1931-нің қазанында 65 %-ға шарықтады. Орал округі – 70 %, Жымпиты – 80 %, Жәнібек – 95 %: бұл пайыздар «ерікті қосылудың» емес, күштеу саясатының айна-қатесіз айғағы. «Кулактарды тап ретінде жою» аясында 6 765 қазақ бай-кулагы республикадан тысқа жер аударылды, ал Қазақстанның өз ішіне сырт аймақтардан 46 091 отбасы (180 015 адам) көшіріліп әкелінді – «этникалық тепе-теңдікті» саналы түрде бұзу амалдарының бірі.

Мал қырғыны мен босқындық

Қазақтың басты байлығы – мал еді. 1928-жылы елімізде 6,509 млн ірі қара, 18,566 млн қой-ешкі, 3,616 млн жылқы болған. Ұжымдастырудың екінші жылында бұл көрсеткіш 965 мың, 1,382 млн және 416 мың басқа дейін құлады. Түйе шаруашылығы тіпті «санауға тұрмайтын» деңгейге түсті.
Жем-шөп, тұқым, азық қалмаған ауылдар үдере көшуге мәжбүр еді. 1930-1932 жылдары Батыс Қазақстаннан Төменгі-Орта Еділге, Түрікменстанға 35 мың шаруашылық көшті. Жаңақаланың өзінен 1930-дың тамызында ғана 287 шаруашылық босып шыққан: олардың 61,3 %-ы – кедей-батрақ, 35 %-ы – орташалар, бар-жоғы 3,9 %-ы ғана бай-қожалар.

Қарусыз халықтың қарулы жауабы – Жаңақала көтерілісі

1929-1931 жылдары республика көлемінде 80 мыңға жуық адам қатысқан 392-ге тарта көтеріліс тіркелді. Соның ең ірісі – Жаңақала көтерілісі.

- 1930 көктемі. № 24 ауылдың 150-дей шаруасы ұжымдастыруға наразылық танытып, колхоздан шығатынын жариялайды.

- 1931 ақпаны. Шамсутдинов Шотқара бастаған көтеріліс штабы құрылып, Алғай стансасына кетіп бара жатқан 15 арба етті ауылға кері бұрып әкеледі.

- Тауберат, № 6, № 4, № 1 ауылдарында қатарынан жаңа штабтар пайда болып, шабуыл тактикасы жасалады.

- 15 наурыз. № 4 ауыл тобы Жаутөбе мал дайындау пунктін шауып, 27 ірі қара, 3 жылқы, 14 түйе айдап әкетеді.

- 23 наурыз. № 1 ауылдың 250 көтерілісшісі Буденный колхозына басып кіріп, 53 жылқы тартып алады.

- Сәуір. Орал оперативтік секторының ауыр қарулы отрядтары көтерілісті тұншықтырады; қарсы тараптан бірнеше адам қаза табады (ресми деректе нақты сан жоқ).

«Үштіктің» үкімі және жазықсыз жан құрбандары

Көтеріліс басылғаннан соң 360 адам ұсталды. ОГПУ жанындағы батыс өлкелік «үштік» 1932 ж. 25 ақпанда 129 кісіні РСФСР ҚК-нің 58-2, 58-8, 58-10 баптарымен концлагерьге айдады. Ұйымдастырушы деп аталған 18 азамат: Қапасов Ғұбайдолла, Ахметов Мардан, Шамсутдинов Шотқара, Қарашиев Запик, Жаналиев Мұқаналы, Сисенов Салмен, Жүсіпов Қарабала, Бегалиев Биғали, Жәмашев Шағырбай, Шабдаров Әліпқали, Қуанышев Бақтығұл, Есқалиев Шәпен, Мұсалиев Суханкү, Искеев Тасмағамбет, Өтеулиев Бисенғали, Дәулетқалиев Қоблан, Піштенов Елеу, Қожықов Жанқожа – ең ауыр жазаға кесілді; олар 1989-жылы ғана ақталды. Тергеу материалдары Жаңақала оқиғасы барысында 714 адамның ажал құшқанын растайды.

Ұлы террорға тура тартып барған сүрлеу

1920-жылдардың ортасынан бастап «зиянкес», «троцкишіл» тәрізді айыптаулар күнделікті құжат айналымына ене бастады. 1928-жылы Троцкийдің, кейін Каменев, Пятаков сынды қайраткерлердің Қазақстанға жер аударылуы – жергілікті зиялыларды «құпия ұйыммен байланыста» деп қаралаудың дайын сылтауы еді. 1937-1938-дегі «үлкен террор» келгенде механизм толық іске қосылды: Орал облысында 5 000-нан астам адам қуғындалды, 1 300-і ату жазасына кетті. Тайпақ аупарткомының хатшысы Нұрғазы Әжиев, Қазталовка партия басшысы Торан Айтмағамбетов, обаға қарсы станса жетекшісі Мәжит Шомбалов – алғашқы «ұлтшыл-контрреволюционерлер» аталғандардың бір бөлігі ғана.

Тарихтан алатын сабақ

Жаңақаладағы көтеріліс – аштық пен әділетсіздік тұйыққа тірегенде қазақ шаруа­сының қарусыз қалмайтынын көрсетті. Алайда тоталитарлық билік күшімен жанышталған бұл қарсылықтың басты тағылымы – жүйенің адам тағдырын еш ойламай-ақ тас-талқан ететіні. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан үшін 1930-жылдардың ақтаңдақтары – тек естелік емес, ұрпаққа ұлағат. Демографиялық опат пен саяси қуғын-сүргінді жасырмай айту – жаңа зобалаңның алдын алудың ең сенімді жолы. Тәуелсіздігіміздің құны қаншалық биік екенін ұмытпасақ, өткеннің қателігін қайталамаймыз.