Жоғары лауазымдылардың кабинеттерінде президенттің емес, Шыңғыс ханның портреті тұрады.
1990-жылдардың соңына дейін Моңғолияда орыс тілін білмесең, сен білімсіз болып саналдың. Ал қазір жастар моңғол тілін ғана емес, ағылшын мен орыс тілдерін жақсы меңгерген.
Моңғолия жер көлемі бойынша әлемде 18-орында, бірақ халқы небәрі үш миллион шамасында. Оның жартысына жуығы ел астанасы Ұланбатырда тұрады, ал қала артық халық пен көлік кептелісінен әбден шаршаған.
Билік астананың жүктемесін жеңілдету үшін Қарақорым атты жаңа қала салып жатыр. Ұлан-Батырдан шамамен 300 км жерде орналасатын бұл шаһар көне Қарақорым орнын жаңғыртып, елдегі екінші ірі орталыққа айналмақ.
Шыңғыс хан – ұлттың өзегі
Моңғолдар үшін Шыңғыс хан – ұлттың атасы. Бұл елдегі әуежай да Шыңғыс хан деп аталады. Ең көп сатылатын арақ та Шыңғыс хан деп аталады. Ең әдемі қонақ үйдің де аты Шыңғыс хан.
«Жоғары лауазымдылардың кабинеттерінде президенттің емес, Шыңғыс ханның портреті тұрады. Балаларға бесіктен-ақ: “Сен – ұлы қолбасшының ұрпағысың, абыройыңды сақта” деп үйретеді», – дейді жергілікті қазақтар.
«Сондықтан көшеде ұрлық-қарлық өте аз, ел өз-өзін тәртіпте ұстайды».
Шыңғыс ханның аты әлемде ғасырлар бойы жауыздықпен байланысты айтылып келген. Оның дәуірінде жауға еріген күмісті құлаққа немесе тамаққа құйып, омыртқаны сындыру секілді ең қатігез азап түрлері қолданылған-ды. Алайда бүгінгі моңғолдар үшін ол – қатыгез емес, ұлы мемлекет құрушы.
Дәстүр мен қазіргілік
Теледидарда «Кока-коланы» киіз үй жанындағы малшы жарнамалайды, ал мерекелерде халық түгелдей ұлттық киім киеді. Ұлан-Батырда қытай көліктері май шаммен іздесең де таптырмайды: Chery, Geely, Haval брендтері Қазақстан мен Ресейдегідей кең таралмаған.
Тілдің бағыты өзгерді
Моңғолия тек Ресей және Қытаймен шектеседі. Кеңес дәуірінде «Лениннің тілі» – орыс тілі жалғыз «терезе» еді. 1991 жылғы демократиялық төңкерістен кейін ел батысқа бет бұрды. Советке қызығушылық азайды, орыс тілі де сұраныстан тайды.
Ұлан-Батыр тұрғыны Унэнху Умбанямба (Уги) былай дейді:
«Украинадағы жағдай тұрақсыздықтың қандай болатынын көрсетті. Мобилизация басталғанда бізге Ресейден көп адам келді. Ол кезде билік өте сақ қимылдады».
Орта жастағы, ұзын шашты, хиппи стиліндегі музыкант Уги бізді қаладағы ең танымал барға бастап барды.
«Моңғолия – демократиялық ел. Халық ашық пікір айтады, митинг – үйреншікті дүние. Жақында жұрт премьер-министр Лувсаннамсрайын Оюун-Эрдэнийг отставкаға кетірді», – дейді ол.
Мысалы, премьердің 23 жастағы ұлы Темуулен мен қалыңдығы Instagram-да 5 000 долларлық пиджак, 50 000 долларлық көлік, қымбат сөмке мен сақинасын көрсетіп қалып, қоғамда үлкен шу тудырған.
Өткен жылы Путиннің ықтимал сапары талқыланғанда да тұрғындар ашық пікір айтты, тіпті жолдарды жауып тастайық дегендер болды. Үкімет ресми түрде бейтарап ұстанымда: Ресей және Қытаймен «ішкі істерге араласпау» жөнінде келісім бар. Бірақ қоғам ойын бүкпей айтады – бұл ел нағыз сөз бостандығының үлгісі.
Қазақтар – екінші ірі этнос
Моңғолияда 120 000-нан астам қазақ тұрады, көпшілігі батыстағы Баян-Өлгей аймағында. Ұланбатырға жұмыс іздеп келетіндер моңғол тілін жақсы білетіндер, өйткені тілді білмей банкке не мектепке жұмысқа тұру қиын.
Рулық шежіре мұнда аса маңызды емес.
«Қай рудан екенімді білмеймін», – дейді сұхбаттасымның бірі.
«Бастысы – қазақ екеніміз», – дейді екіншісі.
Көпшілігі исламды ұстанады, бірақ хиджаб тағатындар сирек. Мұнда Мұхаммед немесе Айша секілді есімдер аз ұшырасады, керісінше Айбек, Айсұлу, Таңшолпан, Барыс сияқты дәстүрлі қазақ аттары кең таралған.
«Біз моңғол қызға үйленбейміз. Олар еркін, күйеуін тыңдай қоймайды, батыстық. Қазақ қыз бізге жақынырақ», – дейді баян-өлгейлік жігіттер.
Әйелдер теңдігі
Моңғолияның алғашқы бодибилдер әйелі Сугар Сурэн төрт тілде еркін сөйлейді, Түркиядан келген серіктесімен бизнес жүргізеді, шылым шегіп, бір банка сыра ішуден қаймықпайды.
«Буддизмнің басты қағидасы – өзгеге зиян келтірмеу. Киімің, пирсингің, ұлтың маңызды емес», – дейді ол.
«20 жыл бұрын бикинимен сахнаға тұңғыш рет шыққанда, жұрт ұят санайтын. Қазір моңғол қыздар спорт пен фитнеспен еркін айналысады. Үйленгемін, екі қызым бар. Біздің отбасымызда теңдік бар».
Сугар парламентте қазақтарға міндетті квота барын атап, президентпен бір фитнес клубқа баратынын мақтанышпен айтты.
Орталық Азияға жақындау
«Біз көп жыл әлемнен оқшау болдық. Енді қазақтар, өзбектер келе бастады. Ресей не Қытайдан гөрі Орталық Азияға жақын болғанымыз жөн. Біз бәріміз – көшпенділер, бәрімізде “моңғол дағы” бар», – дейді Сугар.
ДНҚ дауы
2022 жылы қазақстандық тарихшылар моңғол-қазақ туыстығын ДНҚ арқылы зерттемек болды. Бірақ моңғол билігі ғалымдарды да, байланыста болған адамдарды да тергеп, қазақстандық делегацияны елден шығарып жіберді.
«Шыңғыс хан – ұлттық символ. Біздің деректерге сүйенсек, Қазақстан халқының шамамен 25 %-ы оны қазақ деп санайды. Сондықтан билік сақтық танытты», – дейді тарихшы Жақсылық Сабитов.
Дегенмен, Моңғолия Қазақстанмен ынтымаққа ашық: көлік дәліздері жөнінде ұсыныстар айтылып, ел билігі 5 000 қазақша кітап кіргізуге рұқсат еткен.
Қаладағы самокаттар мен ауылдың етті асы
2023 жылы қазақстандық Jet Sharing Mongolia компаниясы Ұлан-Батырда үш мың электросамокат қызметін іске қосты. Қала тұрғындары минутына 200 төгрөгке (≈30 тг) самокат жалдап, кептелістен оңай өтеді.
Моңғолияда ет – күнделікті ас. Халық қой мен сиыр етін ерекше жақсы көреді, теңіз өнімдерін мүлде жемейді, ал қазыдан ешкім бас тартпайды. Бууз – сорпасы толып тұратын дәстүрлі тұшпара.
Моңғолиядағы қазақтар туралы
«Қазақстаннан келген туыстарымды күткенде, ең сапалы кашемирді ұсынамыз, қойдың сүтінен жасалған тұзды шайымызды беріп, буузбен тойдырамыз. Кейбіреулер ол шайдың дәмін ұнатпайды, бірақ бууздан ешкім бас тартқан емес», – дейді баян-өлгейлік Айбек.
«Мұнда бізді ешкім қысымға алмайды. Қазақстанға жаппай көшу ойымызда жоқ – бұл жақтың тіршілігін, мінезін жақсы білеміз. Сондықтан балаларымызды осында өсіріп, қазақ тілін де, моңғол тілін де оқытамыз».
Баян-өлгей қазақтары көбінің жүзінде желден қызарған алқызыл реңк, ал көздері ашық қоңыр келеді. Олар қазақша таза сөйлейді, орыс тілін онша білмейді, әрі қарапайым әрі аңқылдақ мінезімен ерекшеленеді.
Қорытынды
Моңғолдар туған тілін сақтап қалу үшін ұлттық тарихқа сүйеніп, бір мемлекеттік тіл қағидатын берік ұстап, демократиялық еркіндікті пайдаланды. Қазақ диаспорасы да өз тілін, дәстүрін жоғалтпай, Баян-Өлгейде тамырын тереңдетіп отыр. Мұның бәрі – Ұлан-Батыр мен Баян-Өлгей арасындағы мәдени көпірдің айқын көрінісі.