АҚШ-тың бұл процестен тыс қалуы — әлемдік көшбасшылық үшін үлкен сынақ.
2025 жылдың шілде айының басында Иран Ислам Республикасы Еуропалық Одақ өкілдерімен ядролық бағдарламасына қатысты жаңа келіссөздер бастауға келісім берді. Бұл жолғы ерекшелік — келіссөздерге АҚШ қатыспайды. Мұндай шешім Таяу Шығыстағы геосаяси ахуалды ғана емес, жаһандық ядролық қауіпсіздік пен энергетика нарығына да ықпал етуі мүмкін. Бұл қадам нені білдіреді? Кім не ұтады, кім не жоғалтады?
Иран неліктен мұндай шешімге келді? 1. АҚШ-пен сенім дағдарысы: 2018 жылы Дональд Трамп АҚШ-ты ядролық келісімнен (JCPOA) шығарып, Иранға қарсы қатаң санкциялар енгізген еді. Бұл шешім Тегеран мен Вашингтон арасындағы сенімге орасан соққы болып тиді. 2021–2024 жылдары Джо Байден әкімшілігі келісімді қайта жандандыруға тырысқанымен, нақты нәтижеге жеткен жоқ. Қазір билікке қайта келген Трамптың ымыраға келмейтін позициясы Иранды басқа жол іздеуге итермеледі. 2. Экономикалық қысым: Санкциялар салдарынан Иран экономикасы тығырыққа тірелді. Мұнай экспорты шектеліп, инфляция шарықтап, халықтың тұрмыс деңгейі төмендеді. Тегеран Еуропамен жеке келіссөздер арқылы санкциялардың бір бөлігін жұмсартуға, мұнай мен газын Еуропа нарығына қайта шығаруға үміттеніп отыр. 3. Геосаяси картада жаңа ойын ережелері: Иран соңғы жылдары Қытай және Ресеймен тығыз қарым-қатынас орнатып, АҚШ-қа тәуелсіз сыртқы саясат жүргізуге бет бұрды. АҚШ-сыз келіссөзге бару — осы көпвекторлы бағыттың айқын көрінісі.
Еуропа неге мүдделі? 1. Энергетикалық дағдарыстың салқыны: Ресейге қарсы санкциялардан кейін Еуропа газ бен мұнай жеткізушілерін әртараптандыруға мәжбүр. Иран — әлемдегі ең ірі газ қорларының біріне ие ел. Егер санкциялар жеңілдесе, Иран энергиясы Еуропа үшін маңызды альтернатива болмақ. 2. Қауіпсіздік факторы: Еуроодақ Иранның уран байыту бағдарламасының бақылаусыз дамуын қаламайды. Ядролық қару жасау мүмкіндігіне жол бермеу — басты басымдық. Бұл бағытта тікелей диалог пен бақылау тетіктері Еуропа үшін маңызды. 3. АҚШ-пен келіспеушіліктер: Трамптың қайтып келуімен АҚШ пен Еуропа арасында Иранға қатысты пікір қайшылығы күшейе түсті. Еуропа АҚШ-тың қатаң санкциялық жолын емес, дипломатиялық шешімдерді артық санайды.
Келіссөздерден не күтеміз?
Жағдай Мүмкін сценарийлер 1. Жағымды
Иран уран байыту бағдарламасын шектеп, МАГАТЭ бақылауын қабылдайды. Еуропа бірқатар экономикалық жеңілдіктер береді. 2. Ішінара
Тараптар тек гуманитарлық және энергетикалық мәселелерді шешіп, негізгі ядролық бағдарламада ортақ шешімге келе алмайды. 3. Теріс
АҚШ тарапынан қысым күшейіп, Еуропа Иранмен келіссөздерді доғаруы мүмкін. Бұл Иранның Қытай мен Ресейге толық бет бұруына әкеледі.
АҚШ-тың шеттетілуі — әлсіздік пе, стратегия ма? Бүгінде Ақ үйде қайта президент болған Дональд Трамптың әкімшілігі Иранға қатысты бұрынғы саясатты жалғастыруда: «ең жоғары қысым», «ешқандай келісімсіз» тактика. Бірақ бұл бағыт халықаралық қауымдастықтың бірауызды қолдауына ие емес. Еуропа мен Азия елдері АҚШ-тың бұл қатаң ұстанымын қолдамай отыр. Бұған қоса, Вашингтонның әлемдік саяси алаңдағы рөліне сыншылар жиілеп барады. АҚШ-тың әрбір әкімшілігі сыртқы саясатты түбегейлі өзгертіп отыратыны — оның ұзақмерзімді стратегиялық сенімділігіне нұқсан келтіріп отыр.
Қазақстан мен Орталық Азия үшін маңызы Иранмен келіссөздер Қазақстан мен Орталық Азия үшін де маңызды. • Қазақстан – бейбіт атом мен ядролық қарусыздану бастамасын белсенді қолдайтын ел. • Егер Иранмен диалог нәтиже берсе, Қазақстан бұл тәжірибені өз бейбітшілік дипломатиясында пайдалана алады. • Сонымен қатар, Иран арқылы өтетін транзиттік жолдар мен «Солтүстік–Оңтүстік» дәлізі Орталық Азияның экономикалық дамуына әсер ететін болады.
Иранның ішкі саясаты: келіссөздерге ішкі қысым әсер етті ме?
Иранда соңғы жылдары халық тарапынан әлеуметтік наразылықтар күшейді. Экономикадағы стагнация, инфляция, ұлттық валютаның құнсыздануы, жастар арасындағы жұмыссыздық — үкіметке қысымды күшейтті. Жергілікті сарапшылардың пікірінше, билік келіссөздерге бару арқылы: • Халықаралық оқшауланудан шығуды, • Ішкі нарыққа валюта ағынын арттыруды, • Халыққа экономикалық үміт сыйлауды көздеп отыр.
Сонымен қатар, 2025 жылы Иранда жаңа президент сайлауы өтеді. Бұл келіссөздер қазіргі билік үшін ішкі электорат алдында өзін прагматикалық әрі елдің мүддесін қорғайтын күш ретінде көрсету құралына айналуы мүмкін.
Энергетика нарығына ықпалы: мұнай мен газ бағасына әсері
Иран Еуропамен келісімге келіп, мұнайын жаһандық нарыққа шығара бастаса: • Мұнай бағасы төмендеуі мүмкін. Қазіргі кезде Brent маркалы мұнай барреліне 84–88 доллар шамасында. Иран экспорты арта бастаса, бұл бағаның 75–80 долларға дейін түсуіне әкелуі мүмкін. • Газ нарығында да өзгерістер болуы ықтимал. Иран өзінің газ қорын Түркия арқылы немесе Каспий маңы елдерімен бірігіп Еуропаға жеткізуге ынталы. Бұл Ресейдің Еуропа нарығындағы үлесіне қысым түсіруі ықтимал.
Израиль мен Парсы шығанағы елдерінің реакциясы Израиль — Иранның ядролық бағдарламасына қарсы ең қатаң позиция ұстанған ел. Бұл келіссөздерді Израиль “қауіпті қадам” деп бағалап, қажет болған жағдайда Иранға қарсы біржақты әскери операция жүргізуге дайын екенін ашық айтты.
Сауд Арабиясы, БАӘ секілді Парсы шығанағы елдері болса, Иранмен шиеленісті бәсеңдетуге мүдделі. Олар келіссөздердің тек ядролық шеңберде емес, аймақтық қауіпсіздік, зымыран бағдарламасы мен араласушы саясатына қатысты да жүруін қалайды.
Сарапшылар не дейді?
Доктор Лусиан Морган, Лондондағы King’s College университетінің ядролық қауіпсіздік сарапшысы: “Еуропа бұл келіссөзде АҚШ-тың орнын толық алмастыра алмайды. Бірақ Иранның ашық диалогқа дайын екенін көрсету — оң белгі.”
Мехди Фариди, тегерандық саяси талдаушы:
“Иран бұл жолы да өз шарттарын орындатуға тырысады. Еуропаның икемділігі Тегеранның уран байыту бағдарламасын тоқтатуға келісе ме, жоқ па — соған әсер етеді.”
Иранның Еуропамен АҚШ-сыз келіссөздерге келісімі — әлемдегі ядролық тепе-теңдік, энергетика нарығы мен дипломатиялық ықпал үшін маңызды кезең. Бұл қадам — Иранның сыртқы саясаттағы маневрін ғана емес, жаһандық көпполярлы жүйенің нығайып келе жатқанын да айғақтайды. Еуропа бұл мүмкіндікті тиімді пайдалана алса, Иран халқы жеңілдік көріп, ядролық қауіпсіздікке қол жеткізіледі. Ал АҚШ-тың бұл процестен тыс қалуы — әлемдік көшбасшылық үшін үлкен сынақ.