Украинадағы жағдай: Неліктен АҚШ Зеленский мен Путиннің тікелей кездесуін ұйымдастыра алмай отыр?

Украинадағы соғыс төртінші жылға ұласты. Соғысушы тараптардың алғашқы саяси қадам – лидерлердің бетпе-бет кездесуі туралы әңгіме жиілегенімен, ол әлі жүзеге аспады. АҚШ (қазір Вашингтонда келіссөздерге бас-көз болып отырған Трамп әкімшілігі) мұндай саммитті итермелеуге тырысқанмен, түйткіл бірнеше қабаттан тұрады: тараптардың үйлеспейтін «қызыл сызықтары», Киевтегі құқықтық шектеулер, Мәскеудің «жаңа территориялық шындықты» мойындатып алуға ұмтылысы, майдандағы динамика және делдалдар бәсекесі. Соңғы күндердегі мәлімдемелер керісінше, позициялардың қатаюын көрсетті. 

1) Үйлеспейтін «қызыл сызықтар»: неге старттық позициялар шендеспейді?

• Ресейдің талабы – келісім «жаңа территориялық реалийлерді» (аннексияланған және оккупациядағы аумақтарды) халықаралық-құқықтық мойындаудан басталуы керек. Бұл Кремль үшін базалық шарт ретінде қайталанып келеді. 

• Украинаның талабы – «Бейбіт формула»: аумақтық тұтастық, қауіпсіздік кепілдіктері, соғыс қылмыстары үшін жауапкершілік. 2024 жылғы Швейцария саммитінде осы ұстаным кең қолдау тапқанмен, Ресей қатыспады. 

Осы екі ұстанымның геометриялық үйлеспеуі АҚШ үшін негізгі саясаттық мәселе: Вашингтон қандай да бір кездесуді «жоспарлай» алады, бірақ жағдайды саяси түрде жақындата алмайды – өйткені базалық шарттар бір-бірін жоққа шығарады.

2) Құқықтық кедергі: Киевтегі 2022 жылғы жарлықтың инерциясы

Украинада 2022 жылы қабылданған президент жарлығы Путинмен келіссөз жүргізуді «мүмкін емес» деп жариялады (Ресеймен – иә, Путинмен – жоқ). Кейін бұл норманың тәжірибедегі қолданылуы туралы түсіндірулер болғанымен, де-факто саяси шектеу әлі де фактор. Бұл – АҚШ үшін қосымша шектеу: Вашингтон Киевтің ішкі құқықтық шеңберін өзгерте алмайды. 

3) Мәскеудің қауіпсіздік күн тәртібі: «бейтараптық», НАТО-ға жол жабу және батыс әскерінің статусы

Ресей жағы Украина үшін бейтарап, блокқа қосылмайтын, ядросыз мәртебені және НАТО инфрақұрылымының болмауын талап етіп отыр. Соңғы тәуліктерде Путин Батыс әскерінің Украинада пайда болуы «заңды нысана» болады деп ескертті. Мұндай риторика кез келген жоспарланған саммиттің қауіпсіздік архитектурасын жоққа шығарады. 

4) Майдандағы динамика: соғыс жалғасып тұр – демек, бітім құны өсіп барады

ISW соңғы бағалауында майдан шебінде бірқатар бағытта ұрыс жалғасып, тараптар «позициялық қысым» стратегиясын ұстанып жатқанын жазады. Майдандағы жағдай қатаң болған сайын, саяси капитал мен әскери ұпай үшін кез келген отырыстың бағасы қымбаттайды. Бұл да АҚШ-тың «жедел саммит» идеясын әлсіретеді. 

5) Делдалдық экожүйесі: АҚШ жалғыз емес

Тұтқын алмасу сияқты «тармақтық келісімдерде» БАӘ белсенді делдал болып жүр. Бұл – диалог арналары әр алуан және Вашингтоннан тыс екенін көрсетеді. Әр түрлі алаң, әр түрлі кепілдік беруші бар жерде АҚШ-тың «бір үлкен кездесуін» бірден жасау логистика жағынан да, саяси жағынан да күрделене түседі. 

6) Ақ үйдің амбициясы мен Кремльдің жауаптары: «иә» мен «жоқтың» арасында

Тамызда Ақ үй Путин Зеленскиймен кездесуге келісім берді деп оптимизм танытты, бірақ Кремль мұны нақтыламады. Тамыз–қыркүйекте Мәскеудің риторикасы қайта қатаңдап, «Батыс әскерлері – заңды нысана» деген мәлімдемелер қайталанды. Бұл саяси атмосфераны нашарлатады және АҚШ бастамасына маневр қалдырмайды. 

7) Еуропалық фактор және «соғыстан кейінгі кепілдіктер»

Еуропада постсоғыстық қауіпсіздік кепілдіктері талқыланып жатыр: бірқатар елдер Украинаға ұзақ мерзімді қолдау мен тіпті болашақта әскер жіберу мүмкіндігін сөз етті. Киев мұны қолдаса, Мәскеу мұндайды оның өзіне қысым деп қабылдайды. АҚШ осы теңдеудің тек бір бөлігі ғана; Еуропаның жеке күн тәртібі де бар. 

8) Неге дәл қазір кездесу болмай тұр? (тоғыз нақты себеп)

1. Территория туралы түбегейлі қайшылық – Ресей «жаңа шындық» мойындалмаса, кездесуді мазмұнсыз көреді; Украина мұны өз Конституциясына қайшы деп санайды. 

2. Құқықтық тосқауыл – Киевтегі 2022 жылғы жарлықтың саяси салмағы сақталып тұр. 

3. Қауіпсіздік кепілдіктерінің белгісіздігі – қандай формат, кім қол қояды, бұзылса қандай санкция? Бұл сұрақтарға ортақ жауап жоқ. 

4. Майдандағы есеп – екі жақ та «әскери позициясын» жақсартпай тұрып саяси тәуекелге барғысы келмейді. 

5. Риториканың ушығуы – Батыс әскері туралы Мәскеудің ескертулері келіссөз кеңістігін тарылтады. 

6. Делдалдар көп, алаң көп – БАӘ секілді үшінші елдер тактикалық мәмілелерді өз бетінше сүйреп жүр; бұл «бір үлкен келісім» концентраторын құруды қиындатады. 

7. Ақпараттық-саяси сенімсіздік – Кремль келісуге «бейілдіміз» дейді де, артынан шарт қояды; Ақ үй оптимизм білдіреді, бірақ Мәскеу нақтыламайды. 

8. Швейцария саммитінің сабақтары – Ресей қатыспады; Қытай да сырт қалды. Бұл «глобал» консенсус құрудың қиын екенін көрсетті. 

9. Қоғамдық-саяси бағалар – соғыстың «әділетті бітімі» тақырыбында қоғамдар поляризацияланған; лидерлер үшін ішкі саяси құн өте жоғары.

9) АҚШ не істей алады, не істей алмайды?

Істей алады:

• Арнаулы өкілдер деңгейінде жанама келіссөз арналарын ұстап тұру;

• Қауіпсіздік кепілдіктері пакетіне (қаржылай, әскери-техникалық, санкциялық) архитектура ұсыну;

• Энергетика және санкциялар бойынша Еуропамен синхрондау;

• Тактикалық мәмілелерге (тұтқындар, гуманитарлық дәліздер) күш салу. 

Істей алмайды (қысқа мерзімде):

• Киевті территориядан бас тартуға көндіру;

• Мәскеуді аннексиядан бас тартуға мәжбүрлеу;

• Украинаның ішкі құқықтық шектеулерін жедел өзгерту;

• Кездесу өтсе де, оны «жылдам тарихи бітімге» айналдыру. 

10) Қандай сценарий ықтимал?

1. «Шартты кездесу» емес, «шартты процесс»: әуелі тұтқын алмасу, ядролық қауіпсіздік, энергетика нысандарын бомбыламау сияқты шектеулі тректерде сенім жинақталады. 

2. Көпвекторлы кепілдіктер: АҚШ-Еуропа-БАӘ/Түркия қатысатын композициялық модель – әр тарап өз «ниша» міндеттемесін алады. 

3. Саммитке апаратын «қадамдық карта»: лидерлер бірден емес, сыртқы істер/кеңесшілер деңгейінен бастап, сағаттап емес – айлап өлшенетін темппен. (Соңғы сараптамалар да соғыстың ұзаққа созылатынын меңзейді.) 

Қорытынды

АҚШ-тың ықпалы зор, бірақ бәрін шешетін «супер-делдал» емес. Кездесудің болмауы Вашингтонның қабілетсіздігінен гөрі, тараптардың базалық мақсаттарының қабыспауынан және майдандағы/құқықтық/қауіпсіздік параметрлерінің сәйкес келмеуінен туындап отыр. Қазіргі белгі – қатая түскен риторика және көпбағытты делдалдықтың күшеюі. Демек, Зеленский мен Путиннің кездесуіне апаратын жол бір үлкен саммиттен емес, кіші-кіші прагматикалық келісімдерден басталуы ықтимал.