Жүйенің жүдеулігін мойындаған билік өткен қыстан кейін ширақ қимылдай бастады.
Қыркүйек туа қазақ даласында күн күрт салқындап, қыстың ызғары біліне бастайды. Әр жылыту маусымы қарсаңында ел ішінде бір алаң бар – жылу жүйелері қысқы жүктемеге қаншалықты төтеп береді? Биыл да бұл сұрақ өзекті. Ресми деректерге сүйенсек, жаңа маусымға дайындық көрсеткіші жаман емес: білім беру нысандарының 92%-ы, денсаулық сақтау мекемелерінің 91%-ы және тұрғын үйлердің 83%-ы жылыту маусымына сақадай сай тұр. Еліміз бойынша 610 шақырым су құбыры мен 101 шақырым кәріз желісі жөнделіп, 11,2 мың дербес қазандық қысқа дайындалған. Алайда бұл сандар салқын күндердегі барлық мәселені жойып жібере ме, әлде кезекті қыс тағы да «күтпеген» қиындықтармен келер ме екен?
Өткен екі жылдың оқиғалары қазақстандықтарға ащы сабақ болғаны жасырын емес. 2022 жылғы қарашада Екібастұз қаласында жылу электр орталығындағы (ЖЭО) апат салдарынан қала тұрғындары 30 градус аязда екі апта бойы жылусыз қалған еді. Қыстың қақ ортасында мұздаған жұрт, істен шыққан қазандықтар – бұл төтенше жағдай ел инфрақұрылымының әбден тозғанын айқын көрсетті. Жасыратыны жоқ, еліміздің көптеген жылыту жүйелері әлі Кеңес дәуірінде салынған, тозу пайызы 60-70%-ға жеткен жерлер бар. Екібастұздағы апат осы жылдар бойы жинақталған проблемалардың бетпе-бет келуі болды: ескі құбырлар, жөндеу қаржысының жеткіліксіздігі, жауапты тұлғалардың салғырттығы.
Мұндай апат жалғыз Екібастұзбен шектелмеді. 2021-2022 жылдар қысында Қазақстанның әр аймағында энергия инфрақұрылымы сыр бере бастады. 2022 жылдың қысында Петропавлдағы №2 жылу орталығының алып мұржасы құлап, 1961 жылдан бері қызмет етіп келген мұржаның қирандылары бір жұмысшының өмірін қиды. Одан бөлек, Шығыс Қазақстанның Риддер қаласындағы ЖЭО-де ірі апат орын алып, қала жылусыз қалған жағдай тіркелді. Бұл оқиғалар тозығы жеткен жылу жүйелерінің бүкіл ел бойынша қауіп төндіріп тұрғанын ұқтырды. Сарапшылардың айтуынша, егер инфрақұрылым шұғыл жаңартылмаса, онда жүздеген елді мекендер жылусыз, сусыз қалу қаупі бар екені осыдан 15 жыл бұрын болжанған. Өкінішке орай, сол кезден бері әлдебір түбегейлі реформалар жүргізілмей, үрейлі болжамдар шындыққа айнала бастады деуге болады.
Жүйенің жүдеулігін мойындаған билік өткен қыстан кейін ширақ қимылдай бастады. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев суық түскен сайын жергілікті атқарушы органдарға жылу және су жүйелерін реттеуді қатаң тапсырып келеді. Былтыр Екібастұздағы дағдарыстан соң, осы қалаға жауапты облыс әкімі қызметінен босатылып, ЖЭО директоры да өз өмірімен қош айтысты. Төтенше жағдайлар үшін кінәлілер табылып жатқанымен, басты мәселе инфрақұрылымды жаңғырту екені анық.
Биыл жазда энергетика саласын реттеуге бағытталған «Тариф орнына инвестиция» бағдарламасы шеңберінде электр станциялар мен жылу қазандықтарын жөндеуге 377 миллиард теңге бөлінді – бұл өткен жылға қарағанда 15%-ға көп қаражат. Бұған қоса, үкіметтің төтенше жағдайлар резервінен жылу көздері мен желілерін жөндеуге тағы 48 млрд теңге қарастырылған. Энергетика министрі Ерлан Ақкенженовтың мәліметінше, тек биылдың өзінде жылу желілерінің 323 шақырымы жаңғыртылып, күрделі жөндеуден өтуде, оған республикалық және жергілікті бюджеттерден 129,4 млрд теңге бөлінген. Оның сөзінше, бұл жұмыстардың бүгінде 66%-ы орындалған, енді жылыту маусымы басталғанша қалған бөлігін аяқтау қажет. Министр тозығы жеткен желілерді жаңарту алдыңғы қыстағы апаттардың қайталану қаупін төмендетуге мүмкіндік береді деп отыр.
Қыруар қаржы бөлінгенімен, оның игерілуі мен нәтижесі де маңызды. Премьер-министрдің төрағалығымен өткен Үкімет отырысында жылыту маусымына дайындық жан-жақты талқыланды. Бірқатар өңірлерде жөндеу жұмыстары кестеден қалып жатқаны анықталып отыр. Мәселен, Ақмола облысындағы Степногорск жылу орталығында резервтік қазандықтың жөндеуі әлі біткен жоқ, Қарағанды облысындағы Топар ГРЭС-інде жөндеу мерзімі кешігуі мүмкін, Маңғыстауда МАЭК-тің (Ақтау ЖЭО-2) екі турбинасын жаңғырту кейінге шегерілген. Ақтаудың өзінде жылу желілерін реконструкциялау баяу жүріп жатқаны айтылды. Үкімет басшысы Олажас Бектенов бұл жағдайды жергілікті әкімдердің нашар жоспарлауының және бақылаудың әлсіздігінің белгісі ретінде сынға алды. Шынында да, кей аймақта қысқа дайындық «кампаниялық» сипат алып, маусым жақындағанда ғана қарбалас тірлік басталатыны жасырын емес.
Жылыту маусымы тек орталықтандырылған жылу жүйелері бар қалаларға ғана қатысты емес. Қазақстанның көптеген өңірінде, әсіресе ауыл-аймақ пен жеке үйлерде халық қысқа отын – көмір, отын, кей жерде сұйытылған газ дайындайды. Үкімет бұл бағытта да тапсырмалар берді. Энергетика министрлігі мен «Қазақстан темір жолы» компаниясына өңірлерге көмір мен мазутты уақытылы жеткізу, халықты көмірмен қамтамасыз ету барысын қадағалау міндеттелді. Әр күзде қайталанатын жағдай – көмір тапшылығы немесе алыпсатарлардың бағаны шарықтатуы. Биыл бұған жол бермеу үшін шілде-тамыз айларынан бастап көмір тасымалы кестесін бекіту тапсырылды. Статистикаға сүйенсек, елімізде халықтың жыл сайынғы көмірге сұранысы шамамен 10 миллион тоннаға жуық. Маусымға дайындық аясында осы қажеттілікті өтеу үшін көмір разрездері мен жол логистикасы барынша жұмылдырылуда.
Сонымен қатар, орталықтандырылған жылытуға қосылмаған жеке секторды біртіндеп газдандыру жұмыстары жалғасып жатыр. Мысалы, Астана маңындағы бірнеше ірі тұрғын алабына биыл газ құбыры тартылып бітті. «Көктал», «Агрогородок», «Железнодорожный» секілді шеткі аудандарға көгілдір отын жеткізіліп, мыңдаған отбасы пеш жағу машақатынан құтылуға жақын. Бұрын үйін жылыту үшін көмір іздеп, күл шығарып әуре болған тұрғындар: «Енді осы жылыту маусымында үйді көмірмен жылыту қажет емес. Көмірді қайдан, қандай сапада алу керек деп бас қатырмаймыз. Пеш өшіп қалады деп қорықпай, тыныш ұйықтаймыз», – деп қуаныштарын білдіруде. Газдандыру экологиялық тұрғыдан да тиімді, қала ауасындағы зиянды шығарындыларды бірнеше есе азайтады. Алдағы жылдары еліміздің басқа да өңір орталықтары мен ірі елді мекендерін газбен қамту жоспарланып отыр, бұл да тұрғындардың қысқы тауқыметін жеңілдетпек.
«Қыс шанаңды жаз сайла» дейді халқымыз. Дәл қазір ел бойынша жылу беру маусымына соңғы дайындық жұмыстары қызу жүріп жатыр. Мектептер мен ауруханалар 1 қыркүйекке дейін жылытуға толық дайын болуы керек деген тапсырма орындалған сыңайлы. Тұрғын үйлердің жылу жүйелерін сығымдау, тексеру ісі де 15 қазанға дейін бітуге тиіс. Синоптиктердің болжамынша, биылғы қыс орташа суық болады, алғашқы қар ерте жаууы мүмкін. Демек, кей қалаларда қазан айының басында-ақ жылу беріле бастайды.
Халық өткен жылдардың қиындықтарынан соң үміттен гөрі күдікпен қарайтыны да рас. Былтырғыдай үй ішін 10-15 градус салқындықтан электр жылытқышпен жылытуға мәжбүр болмаймыз ба деп алаңдайтындар аз емес. Әлеуметтік желілерде тұрғындар жергілікті әкімдіктерден дайындық жөнінде есеп беруді талап етуде. Мұндай талап орынды, әр өңірдің жылыту маусымына қаншалықты қамданғаны ашық айтылуы керек. Осы мақсатта энергетикалық нысандардың дайындығы туралы «паспорт» жүйесі енгізілді – жылыту көзі толық дайын болса ғана арнайы акт беріледі. Премьер-министр кейбір қала жылу орталықтарын ерекше бақылауға алуды тапсырды, атап айтқанда Риддер, Кентау, Екібастұз, Ақтау қалаларының жылу көздерін. Бұл қалаларда өткен қыс ақаулар жиі болып, тұрғындар жылудан тарыққан еді. Егер биыл да осы нысандар дайындық төлқұжатынсыз жұмысын бастаса, кінәлі басшылар жауапқа тартылмақ.
Түйіп айтқанда, ел үміт пен үрейдің арасында. Бір жағынан, Үкімет апаттардың қайталанбауы үшін қомақты қаржы бөліп, әкімдіктерді қыспаққа алып отыр. Президент Тоқаевтың өзі: «Қыстың қамын жаз ойлап, жыл сайын қайталанатын олқылықтарды жою қажет», - деп жергілікті билікке қатаң ескерту жасады. Екінші жағынан, жылдар бойы қордаланған мәселелер бір күнде шешілмесі анық – тозған құбырларды түгел ауыстыруға уақыт та, қаражат та керек. Қыс келе ел ең алдымен үйлеріндегі жылудың бабын тілейді. Ал жылыту маусымы басталғанда жүйенің осал тұстары анық байқалады. Сонда ғана дайындық шараларының сапасы сыналмақ. Халыққа керегі – жылуға байланысты дау-дамайдың болмауы, төтеннен қосымша пеш жағып, тон киіп отырмайтын тыныш қыс. Биылғы қыс қатал сыншы болары сөзсіз: істен шыққан бір шағын қазандықтың өзі мыңдаған тұрғынды титықтатып жіберуі мүмкін. Сол себепті «тындырдық» деген есептен гөрі, тындырымды іс керек. Қыс қаһарына мінбей тұрып, жылыту фронтында мүлтіксіз дайындық жасалғанына сенгіміз келеді. Көптің көңіліндегі сұрақ біреу: алдағы суық маусымды апатсыз, алаңсыз өткізер ме екенбіз?