Берденовтің отставкасы – Шымкент әкімдігіндегі жемқорлық фактілерін жасыру әрекеті ме?

Тамыз айының соңында Берденов өз еркімен қызметінен кететіні белгілі болды. Ресми түсініктеме жоқ, тек «өз қалауымен» деген хабар тарады. Алайда саясат сахнасында бұл оқиғаға басқаша қараушылар бар. Кей сарапшылар Берденовтің отставкасы – Шымкент әкімдігіндегі кейбір былықтардың бетін жабу үшін жасалған қадам болуы мүмкін деп санайды. Расында, Берденовтің айналасындағы дау-шарларға үңілсек, сыбайлас жемқорлық, этика, қылмыс араласқан күрделі желі көрінеді. Ендеше, бәрін басынан бастайық.

Руслан Берденов осы жылдың ақпан айында Шымкент қаласы әкімінің орынбасары қызметіне тағайындалды. Жас та болса, талай қызметті еңсерген ол бұған дейін Мәжіліс депутаты (Respublica партиясы атынан) болған, бизнес саласында өзін көрсете білген тұлға ретінде танылды. Жаңа қызметке келе сала Берденов бірден елдің назарын аударатын мәлімдеме жасады. Наурыз айында әлеуметтік желіде оның: «Мемлекеттік сатып алу мен құрылыс саласында Шымкентте қазір 100% жемқорлық жоқ, оны ашық айта аламын» деген сөзі тарады. Бұл сөз желідегі қауымды дүр сілкіндірді десек қателеспейміз. Қарапайым халықтан бастап қоғам белсенділері мен саясаткерлерге дейін Берденовтің айтқанына сенер-сенбесін білмеді. Желі қолданушылары: «Не оттап отыр?», «Әлі оған ешкім пара ұсынып үлгермеген шығар...», «Өзі сенер ме екен бұл сөзге?», «300 жылдық тарихы бар Франция, 200 жылдық АҚШ та коррупцияны жеңбеді, ал Шымкент жеңіпті-мыс!» – деген саркастикалық пікірлерді қарша боратты. Шынында, бертінге дейін жемқорлық рейтингісінде алдыңғы қатардан түспей келген өңірде кенет «жемқорлық жойылды» деу өте оғаш естілді. Берденов, бәлкім, «жаңа Қазақстанның» жаңа кадры ретінде осындай батыл оптимизм көрсетпек болды ма, кім білсін, бірақ бұл мәлімдеме көптің күдігін туғызды.

Берденовтің өзі сол сөзінде «бұл тек менің пікірім емес, осы салада жүрген кәсіпкерлер де солай дейді» деп, ойын дәлелдеп баққан. Дегенмен, халық жады Берденовтің осы сөзіне күмәнмен қарауын қоймады. Қызметке кіріскен бойда бұлай айтуы оның тәжірибесіздігін немесе жағдайды білмейтінін көрсетті дегендер болды. Кейіннен бұл сөз Берденовтің өзіне қарсы көп қолданылған қаруға айналады деп ешкім ойламаса керек...

Көп ұзамай, 2025 жылғы сәуірде Қазақстанда бұрын-соңды болмаған оқиға тіркелді – мемлекет қызметкеріне тікелей жұмыс орнында қарулы шабуыл жасалды. 21 сәуір кешкісін Шымкент қалалық әкімдік ғимаратының алдында қала әкімінің орынбасары Руслан Берденовке белгісіз адам бес рет оқ атқан. Күздегі күндей күлімдеп жүрген шенеуніктің өміріне осылайша қастандық жасалуы елді есеңгіретіп тастады. Берденов ауыр жарақатпен ауруханаға түсіп, аман қалды. Шабуыл жасаған бойдақ қолға түсті – ол Шымкенттегі құрылыс саласына қатысы бар 40 жастағы Ернар Жиенбай болып шықты.

Алғашқы күндері бұл оқиға төңірегінде сан түрлі қауесет тарады. Желідегі сөзге сенсек, қастандықтың түп-төркіні Берденовтің қызметімен емес, жеке басына қатысты болуы мүмкін екен. Кейбір телеграм-арналар мен блогерлер «Берденов біреудің әйеліне көз салыпты, соның күйеуі атқан көрінеді» деген мазмұнда ақпарат таратты. Әйтсе де, Шымкент қалалық әкімдігі мұны бірден жоққа шығарды. Әкімдіктің ресми өкілі: «Шабуыл себебі ретінде аталып жатқан “әйелге қырындау” туралы ақпарат шындыққа жанаспайды, Берденов ол әйелмен ешқашан таныс болмаған», – деп мәлімдеді. Демек, жергілікті билік бұл жағдайды қызмет бабындағы кикілжің деп есептеп, тұрмыстық не моральдық астары жоқ деуге тырысты. Алайда шындық арада бірнеше ай өткенде, сот процесінде айқындалады деп ешкім күтпеген...

Қыркүйекте басталған шабуылға қатысты сот ісі көптің назарын аударды. Онда айыпталушы Ернар Жиенбай төңіректегі ел естіген қауесеттің көбін растағандай болды. Сот барысында Жиенбай өзінің Берденовке шабуыл жасауына тек жеке себеп – қызғаныш түрткі болғанын айтты. Оның айтуынша, Берденов оның жұбайына қырындап, анайы сөздер айтқан, тіпті телефонға «әдемісің» деген хабарлама жолдапты. Ернар Жиенбай мен жары мектеп кезінен бірге, өте тату отбасы екен, бірақ ерекше бала тәрбиелеу қиындықтары басталғанда әйелі көрші отбасы арқылы Берденовпен жиындарда кездесіп жүрген. Берденов өз беделін пайдаланып, қарамағындағы қызметкердің әйеліне көз салыпты деген әңгіме айыпталушының сөзінен шығып отыр. Ең сорақысы – атыстардан он күн бұрын, 11 сәуірде өткен жұмыс жиналысында Берденов Ернар Жиенбайға «Сенің әйелің жезөкше болады, балаңды жетім қалдырамын» деп ауыр айтып, балағаттағаны сотта жария болды. Яғни, басшы мен бағынышты арасындағы жұмыс бабындағы сөйлесуден жеке басының араздығы туындаған. Мұндай мәлімет шыққан соң, әкімдіктің «моральдық астары жоқ, тұрмыстық емес» деуі бекер болды, керісінше, кикілжің негізі тұрмыстық, жеке мотив екені дәлелденді.

Берденовтің соты тек осындай жанжалдармен шектелмей, одан да сенсациялық мәлімдемемен есте қалды. Айыпталушы Ернар Жиенбай сотта Берденовтің басқа бір құпиясын ашты: Берденов оған түрмеден құтылуға көмектесуді уәде етіп, «егер сотта Шымкент әкімі Ғабит Сыздықбеков мені өлтіруге тапсырыс берді десең, мен сені кешіремін», - деп шарт қойғанын мәлімдеді. Бұл сөз сот залын шулатты – қала әкімінің орынбасары өз басшысының үстінен қылмыс ұйымдастырды деп жала жаптырмақ болған ба? Берденовтің өзі бұл айыптауға қатысты жақ ашпады, әкімдік те «айыпталушының позициясын түсіндірмейміз» дегеннен басқа пікір айтқан жоқ. Дегенмен, көпшілік үшін бұл деталь көп нәрсені аңғартқандай. Берденов не үшін бастығын сатпақ болды? Әлеуметте тараған бір болжам: Берденов шынында да Шымкент әкімдігіндегі сыбайлас жемқорлық схемаларын білетін немесе соның куәсі болған. Бірақ сот барысында анықталғаны – Жиенбайдың Берденовке оқ атуы ешқандай тапсырыспен емес, таза қызғаныш пен намыстан екені. Оған түрткі болған Берденовтің этикаға жат қылығы екені де айқындалды.

Берденов сотта видео байланыс арқылы куәлік беріп, өзіне тағылған жұбайға қырындау, балағаттау айыптарын тікелей жоққа шығармады. Оның орнына ол пафосты баяндамамен шектелді: «Бұл атылған оқ маған емес, әрбір мемлекеттік қызметкерге бағытталған оқ», - деп, өзін мемлекеттік қызмет абыройының құрбаны етіп көрсеткісі келді. Алайда, залдағылар үшін Берденовтің бұл пафосы күмәнді көрінді. Өйткені ол айыпталушының нақты айғақтарына мардымды жауап бермей, «менімен өштескендер жемқорлықпен күрескенім үшін кек алуда» деген сыңайда жауап берді. Тіпті «мен оны тамырын кескен жемқорлықтың құрбаны болғандықтан атты» дегендей мағына шығарып бақты. Бірақ жұрт бұл сөзге сене қоймады. Берденовтің бейнежазба арқылы жасаған мәлімдемесінен соң әлеуметтік желіде: «Адамның әйеліне көз салып, бала-шағасын қорқытып, енді келіп «мен тазамын» деп ақталуы масқара екен», «Кінәсін мойындамау үшін өтірікті үйіп-төккені көрініп тұр» деген пікірлер қаптады.

Сот барысындағы тағы бір эпизод Берденовтің беделіне үлкен нұқсан келтірді: оның адвокаттары Берденов пен айыпталушының әйелі арасындағы хат-хабарды (яғни «әдемісің» деген смс пен фотоға лайк басу фактілерін) дәлел ретінде зерттеуге қарсылық білдірді. Берденов жағы бұл жеке өмірге қол сұғушылық деп, телефон тексертуге қарсы болды. Осы жайт журналистердің назарынан тыс қалмады. Мемлекеттік қызметте «мораль», «әділдік» деп сөйлейтін шенеунік өзіне тиісті жерде «бұл – жеке бастың ісі» деп тайқып шыға келді. Сырт көзге бұл Берденовтің шындықтан қашуы, ұятты жайытты жасыруы ретінде қабылданды. Сөйтіп, Берденовтің соттағы кейіпкерлігі өзіне минус ұпайларын ғана қосты деуге болады.

Осы оқиға барысында елдің назарын аударған тағы бір мәселе – Шымкент қаласы әкімдігінің ұстанымы. Берденовтің төңірегіндегі дау-шар кезінде оның тікелей бастығы, шаһар әкімі Ғабит Сыздықбеков ләм-мим деп жақ ашпады. Қала әкімдігі тек баспасөз арқылы қысқа хабар таратумен шектеліп отырды: қастандық кезінде дереу «бұл – тұрмыстық кикілжің, жұмыспен байланысы жоқ» деп жариялады, соттағы айыптауларға «комментарий бермейміз» деп құтылды. Жоғарыда айтылғандай, Берденовтің этикаға қайшы әрекеттері дәлелденсе де, оның үстінен ешбір қызметтік тексеріс не Әдеп кеңесінің отырысы өткені хабарланбады. Яғни, жүйе бұл жанжалды мүмкіндігінше жабық күйінде қалдыруға күш салғандай. Оған белгілі дәрежеде түсінік те бар. Егер ресми органдар Берденовтің бағыныштыларын балағаттағанын, отбасы мәселесіне араласқанын ашық мойындаса, онда «жаңа Қазақстанның жаңа шенеуніктері» туралы әдемі ұрандарға сын келмек. Сондықтан, басшылық мейлінше үнсіздік сақтап, істі соттағы «тұрмыстық дау» деңгейінде қалдыруды жөн көргенге ұқсайды. Сыздықбековтың да осы уақыт аралығында Берденовке қатысты анық ештеңе айтпай, тек жалпы «заң аясында шешіледі» деумен шектелуі бұл жорамалға жан бітіре түседі.

Енді осындай даудан кейін Берденовтің отставкасына оралайық. Көпшілік көкейінде сұрақ туындады: «Неге сот үкімі шығысымен, Берденов бірден қызметтен кетті?» Бірден айтайық, Берденов 20 тамызда айыптыға үкім оқылған соң да біраз уақыт жұмысын жалғастырған. Тіпті тамыз айының ортасында «Берденов орнында қалады екен» деген сыбыс тарағанда, әкімдік оны да жоққа шығармай «әзірге қызметінде» деген-ді. Бірақ арада апта өткенде бәрібір қызметімен қоштасты. Кей тілшілер бұны жоғарыдан келген тапсырмаға балайды. Әкімдіктегі жанжал елге тым әйгілі боп кеткен соң, абыройды сақтап қалу үшін Берденовті құрбандыққа шалғандай әсер бар. Рас, Берденовке сот ешқандай жаза қарастырмаған – ол жәбірленуші тарап. Дегенмен, сотта ашылған фактілер оның іскерлік беделін нөлге түсірді. Осындай репутациямен жоғары лауазымда отыруы әкімдікке сын болар еді. Сондықтан, оның «өз еркімен» кетуі – формалды шешім, шын мәнінде саяси қадам екені түсінікті.

Ал сыбайлас жемқорлық фактілерін жасыруға» келсек, мұнда екі жорамал бар. Біріншіден, Берденовтің өзі айтқандай, қала әкімдігі оның жемқорлыққа қарсы әрекеттерінің шын себебін бүгіп қалған болуы ғажап емес. Ол Е.Жиенбайды «мемлекет қаржысын жымқырғаны үшін жазалағым келді, сол үшін ол кек алды» деп сендіргісі келді. Расында, сотта белгілі болған дерек – Жиенбай жетекшілік еткен құрылыс жобаларында 1,9 млрд теңге бөлінген қаржының тек 1,4 миллиарды игеріліп, бірақ іс жүзінде жоспарланған 22 үйдің 10-ы ғана жөнделгені. Бұл – істің техникалық жағы, әйткенмен, онда да бір шикілік бары анық. Толық қаржыланған жөндеу жұмыстары неге жартылай орындалған? Қалған қаржы қайда кетті? Мұның артында ықтимал жемқорлық схемалары болуы мүмкін. Е.Жиенбайдың «тендерсіз материал сатып алды» деген айыбы да айтылды. Демек, Берденов сол проблеманы шешуге тырысып, Жиенбаймен қақтығысқан болар. Бірақ оның өзі де шектен шығып, мәселені жөнге салудың орнына әдепсіздікке жол берген. Соңы атысқа ұласты. Енді осы жанжалдың шығу тегі – құрылыс саласындағы бюджет қаражатының талан-таражы – көлеңкеде қалды. Берденов кеткен соң, көпшілік «онда не бітпеген іс бар еді, Жиенбай шынымен қаржыны жымқырды ма?» деген сұрақтар қоя бастады. Алайда, бұған әкімдік те, құзырлы орындар да жауап қатқан жоқ. Мүмкін, шынымен белгілі бір тұлғаларға ыңғайсыз шындық шығуы мүмкін болғандықтан, істі тұрмыстық жанжал деңгейінде қалдырып, ары қарай қазбаламау таңдалған шығар. Отставканың бір себебі – дәл осы: Берденовті алып тастап, бәрін сонымен бірге ысыру.

Екінші жорамал – Берденовті қызметке әкелген топтың өз ішінде тартыс болуы. Ол өз сөзінде «Шымкентте жемқорлық жоқ» деп сан сауал тудырса, артынан сондай дауға қалды. Бұл оның саяси «көрінгенінің» де белгісі. Кейбір сарапшылар Берденовті белгілі бір топ «жемқорлықты жеңген жас шенеунік» образына сайлап, болашақта жоғарыға ұсынғысы келген еді, бірақ бұл миссия сәтсіз аяқталды деп болжайды. Өйткені, Жиенбай оқиғасы сол жарқыраған бейнені күл-талқан етті. Қайта керісінше, Берденовтің өзі этикадан аттаған, ұятқа қалған басшы ретінде әшкереленді. Оны ары қарай қызметте ұстап тұру билікке абырой әпермейтіні анық. Осы ретте де, отставка «жасырын жемқорлық фактілері» емес, «жасырын саяси жоспардың құлдырауын» бүркемелеу үшін керек болды деуге де негіз бар. Қалай десек те, Руслан Берденов феномені – Жаңа Қазақстан дәуіріндегі шенеуніктер қандай болу керек деген сұраққа жауап іздегенде сабақ боларлық оқиға.

Берденов кеткенімен, Шымкенттегі бұл жанжалдың жаңғырығы әлі басыла қойған жоқ. Әлеуметтік желілер мен БАҚ-та «Неге Берденов жауапқа тартылмайды?», «Әдеп жөніндегі кеңес неге қарамайды бұл істі?», «Әкімдіктің өз ішінде тексеріс бола ма?» деген сауалдар жиі талқыланды. Ресми орындар әзірге ләм-мим демеді. Бұл да көптің күдігін күшейтті: демек, бір гәп бар, анығы Берденовтің артында ықпалды «қолдаушылары» болды ма, әлде шынымен бұл оқиға бәріне ауыр тиді ме – белгісіз. Белгілісі, Ел президенті Тоқаев биылғы Жолдауында «элитаның жаңа этикасы» туралы айтып, шенеуніктерді халықпен ашық болуға, өркөкіректікке салынбауға шақырғаны. Ал Берденов ісі дәл осы этиканың жетіспегенін көрсетті. Тіпті, кей сарапшылар «Берденов оқиғасы – атқамінерлердің арсыздығы мен жүйенің қос стандарттығының дәлелі» деп кесіп айтты. Өйткені қол астындағы қызметкерінің отбасына қоқан-лоққы көрсеткен басшыға оның әріптестері араша түспек түгіл, жұмыс орнында атыс шығып, қала абыройы төгілгенде де әкімдік «үндемей құтылуды» жөн көрді. Мұндай жағдайда қоғамда қалай сенім пайда болады?

Берденов кеткен соң, оның орнына басқа шенеунік келер, өмір жалғасар. Бірақ көңілде қалған күдік – әкімдіктегі жемқорлық жайлы даудың шеті ғана шыққан жоқ па деген сауал. Расында, Берденов пен Жиенбай арасындағы жанжал құр жеке бас араздығы ғана ма, әлде төменде жатқан үлкен мәселенің көрінісі ме? Егер құрылысқа бөлінген қаржы талан-таражға түскен болса, оны тереңірек тексеріп, кінәлілерді жауапқа тарту керек. Жемқорлық фактілерін жасыру дегеніміз осы болса керек. Бір шенеуніктің кетуімен іс жабылса, онда шынымен көмескі дүниелер көміліп қалмақ.

Бүгінде шымкенттік белсенділер мен қоғам өкілдері осы оқиғадан сабақ алып, әкімдікте әлеуметтік-этикалық бақылауды күшейту керектігін айтуда. Мемқызметкерлердің әдебі, қарамағындағы мамандармен қарым-қатынасы, жалпы жұмыс мәдениеті қатаң қадағаланбаса, «Берденов синдромы» қайталануы мүмкін деп ескертеді олар. Бұл арада ең бастысы – ашықтық пен жауапкершілік. Егер Берденов шын мәнінде қандай да бір жемқорлық схеманы ашуға ұмтылған болса, неге оны ашық айтып, құзырлы органдарға жеткізбеді? Ал егер олай емес, тек сылтаурату болса, неге оны орнында ұстап, кейін ғана босатты? Мұның бәрі – Шымқала әкімдігіндегі кадр саясаты мен ішкі ахуалдың сол күйі белгісіз, жабық күйде екенін көрсетеді.

Соңғы сөзді сот айтты: Ернар Жиенбай 9 жылға бас бостандығынан айырылды. Ал Руслан Берденов қызметімен қоштасты. Мүмкін осыдан соң оқиға жабылар, уақыт өте ұмытылар. Бірақ халық жадында бұл іс біраз уақыт сақталары анық – себебі ол билікке деген сенімге селкеу түсірді. «Тазамын» деген шенеуніктің талай былығы шығып, сөз бен істің қайшылығын көрсетті. Мұндай жайттар жемқорлықпен күрестің тек сөз жүзінде емес, іс жүзінде пәрменді болуын талап ететіні анық. Берденовтің отставкасы сол талаптың бір көрінісі шығар. Халықтың наразылығын бәсеңдету үшін жасалған қадам іспетті. Ал шын мәнінде, Шымкент әкімдігінде не өзгерді? Бұл сұраққа уақыт жауап берер. Қалай десек те, «жас шенеунік – жаңа жүйе символы» деп келген адамның дақпен кетуі – жүйенің өзі әлі жаңармағанының белгісі. Берденов оқиғасы бір тұлғаның емес, тұтас басқару мәдениетінің мәселесі екенін көрсетті. Егер одан қорытынды жасалып, ашықтық орнамаса, ертең тағы бір «Берденов» пайда болуы әбден мүмкін. Қоғам ондайды көтермесі хақ. Сондықтан, отставка – соңғы нүкте емес, керісінше, келешекте мұндай жағдайларды болдырмаудың басы болғай.