Қазақстан — кең далалы экспорттық астық елі ретінде танымал. Алайда соңғы жылдардағы азық-түлік аймақтық және ғаламдық рыноктарға байланған, ал кейбір тауар топтары бойынша — ішкі сұраныстың импорт арқылы жабылуы қалыпты құбылысқа айналды. Бұл — экономикалық және геосаяси тәуекелдерге, азық-түлік бағасының құбылмалылығына және тұтынушылардың қауіпсіздігіне тікелей әсер етеді. Осы мақалада біз елдің импортқа тәуелділігін азайтуға бағытталған нақты шараларды — экономикалық, инфрақұрылымдық, агротехникалық және институционалдық тұрғыдан талдаймыз.
Қазіргі жағдай — фактілер мен трендтер (қысқаша)
Орталық Азиядағы агро-экономикалық статистика мен сараптамалар соңғы жылдары импорт көлемінің ұлғаюын көрсетеді: 2023 жылы аймақтық көлемдер соңғы бірнеше жылда айтарлықтай өсті.
Сонымен бірге Қазақстан 2024–2025 маркетингтік жылында дәнді дақылдар экспортын едәуір көбейтіп, әлемдік нарыққа белсенді шықты: 2024–2025 маусымында дән экспорттары 2023 жылмен салыстырғанда айтарлықтай өсті. Бұл — елдің бесіктік рөлін көрсетсе де, өңделген азық-түлік пен шекті өндірушілік секторларының әлсіздігін жасырады.
Импорттың өсуі — кей тауарлар бойынша (әсіресе жемістер, көкөністердің маусымнан тыс кезеңдегі түрлері, кейбір сүт және ет өнімдері, дайын тағамдар) айқын көрінеді; бұл ішкі өндірістің тұрақтылық мәселесін күн тәртібіне шығарады.
Негізгі мәселелер — не бөгет?
Су ресурстары мен ирригацияның шектеулілігі. Қазақстанның климаттық зоналары әртүрлі, бірақ су тапшылығы кей өңірлерде егіншіліктің әртараптандырылуын тежейді.
Техникалық және технологиялық артта қалу. Қауымдастықтар мен шағын шаруашылықтарда инновация мен аграрлық техникаға қолжетімділік жеткіліксіз. Бұл өнімділік пен өнім сапасына әсер етеді.
Логистика мен сақтау инфрақұрылымының жетіспеушілігі. Жеміс-көкөніс пен тез бұзылатын өнімдер үшін салқын тізбек пен сақтау қоймалары жеткіліксіз, нәтижесінде маусымнан тыс кезеңде импортқа тәуелділік артады.
Өңдеу өнеркәсібінің әлсіздігі. Қазақстан ауылшаруашылық шикізатын экспорттаушы ретінде күшейіп келеді, бірақ ішкі өңдеу қуаттары (май, ұн, консервтер, сүт және ет өңдеу) жеткілікті дәрежеде дамымаған. Бұл импортталатын дайын өнімдердің жоғары болуына әкеледі.
Қаржылық қолдау және нарықтық механизмдер. Мемлекеттік қолдау бағдарламаларының тиімділігі тағы да сыналады: субсидиялар, несиелеу, сақтандыру жүйелері мен білім беру бағдарламалары әр өңірде әркелкі әсер етеді.
Шешімдер — нақты әрі іске асырылатын ұсыныстар
1) Құнды өндірісті (value-added) дамыту: өңдеу өнеркәсібін күшейту
Мақсат: шикізатты экспорттаудан өңделген өнім шығару арқылы қосымша құн қалыптастыру және ішкі нарықты қанықтыру.
Қалай: агроөнеркәсіп кешендеріне (АӨК) инвесторларды тарту, кластерлік тәсілді енгізу (жергілікті ауылшаруашылығы + өңдеу + логистика), салықтық ынталандыру түрлерін жетілдіру.
Нәтиже: сырттан әкелінетін консервтер, май, ұн, сүт өнімдері сияқты тауарларды алмастыру.
2) Салқын тізбек пен сақтау инфрақұрылымына инвестициялау
Мақсат: көкөніс және жеміс-жидек өнімдерін маусымда сақтау арқылы импортқа тәуелділікті қысқарту.
Қалай: PPP (жеке-жеке әріптестік) форматында салқын қоймалар, жинақтау хабтарын құру; теміржол-жүк логистикасын модернизациялау.
Нәтиже: маусымдық артықшылықтарды барынша пайдалану, шығындарды азайту.
3) Су және топырақ менеджментін модернизациялау
Мақсат: су ресурстарын тиімді пайдалану және ирригациялық жүйелерді жаңарту.
Қалай: тамшылатып суару, суды қайта өңдеу технологиялары, су сақтаушы инфрақұрылым салу; ауыл шаруашылық жерлерін қайта құру стратегиясын іске асыру. Бұл — ұзақ мерзімді инвестиция, бірақ қайтарымы үлкен.
4) Мал шаруашылығын және сүт өндірісін қолдау
Мақсат: ет пен сүт өнімдері бойынша импортты азайту.
Қалай: генетикалық жағынан жоғары өнімді мал ұстау бағдарламалары, ветеринария қызметтерін оңтайландыру, азық-түлік қауіпсіздігі стандарттарын көтеру. Сонымен бірге баға тұрақтылығын сақтайтын субсидия/сақтандыру жүйелері қажет.
5) Шағын және отбасылық фермерлікті қолдау — ауылдың "экономикалық қайта оянуы"
Мақсат: азық-түлік өндірісінің базасын кеңейту, ауылдық еңбек ресурсын тарта отырып, жергілікті өндірісті арттыру.
Қалай: микро несиелер, кооперативтерді дамыту, біліктілік арттыру курстары, маркетинг және жергілікті брендтерді қолдау. Бұл әсіресе көкөніс пен сүт бағытында тиімді.
6) Ғылым мен инновация — тұқым, өңдеу және цифрландыру
Мақсат: жоғары өнімді тұқымдар, оңтайлы өңдеу технологиялары мен цифрлық агро-қызметтер арқылы өндірісті тұрақты өсіру.
Қалай: аграрлық ғылымды коммерцияландыру, стартаптарды тарту, ауылшаруашылық кеңес беру мен агродеректер жүйесін дамыту.
7) Сауда-экономикалық саясаты — импорттық тәуекелдерді басқару
Мақсат: стратегиялық тауарлар бойынша импорт тәуелділігін азайту кезінде тұтынушылардың бағаға қолжетімділігін сақтау.
Қалай: тарифтік және нетарифтік шараларды біртіндеп қолдану; стратегиялық резервтер құру; бағытталған субсидиялар. Сондай-ақ ауылшаруашылық тауарларын ішкі сұранысқа бағыттайтын және экспорт пен импорттың теңгерімін сақтайтын икемді саясат қажет.
Қаражат — қайдан және қалай?
Жеке сектор: өңдеуші кәсіпорындар мен логистикаға тікелей инвестициялар.
Халықаралық қаржы институттары: халықаралық даму банктері, ЕБЖИ, FAO және т.б. жобалар арқылы қаржыландыру.
Мемлекеттік бюджет: мақсатты субсидиялар, қаржылық қолдау пакеттері, инфрақұрылым жобалары.
PPP механизмдері: ауылдық энергетика, су, қоймалар және өңдеу жобаларында.
Реформаға тез әсер ететін қысқа мерзімді қадамдар (0–2 жыл)
Маусымдық логистиканы реттеу — жылдам салқын қоймалар (халықаралық стандарттарға жауап беретін) үшін инвестициялық жеңілдіктер.
Импортқа тәуелді SKU-ларды (жасанды шектеулі тізім) талдап, орнын алмастыруға болатын өнімдерге бағытталған субсидиялар.
Астық пен етке қатысты сақтандыру схемаларын жедел жетілдіру.
Ауыл шаруашылығына арналған қысқамерзімді гранттар мен оқыту бағдарламаларын іске қосу.
Ұзақ мерзімдік трансформация (3–10 жыл)
Су ресурстарын кешенді басқару жобалары, маңызды дәрежеде техникалық жаңғырту, ғылыми-өнеркәсіптік кластерлердің қалыптасуы, жоғары құнды ауылшаруашылық техникасы және биотехнологияларды енгізу — барлық бұл сала тәуелсіздікті күшейтеді және экспорттық әлеуетті арттырады.
Қорытынды: тәуелділікті азайту — экономикалық стратегия ғана емес, саяси шешім
Импортқа тәуелділікті азайту — бірқатар қарама-қарсы мүдделер мен нақты іс-шараларды талап ететін кешенді процесс. Қазақстан үшін бұл — ауылдан қалаға, экспортерден ішкі өңдеушіге дейінгі экономиканың құрылымдық өзгерісі. Елде ауыл шаруашылығы саясатындағы ұзақ мерзімді жоспарлар бар (2021–2030 бағыттары), алайда олардың тиімді орындалуы, инвестициялар мен институционалдық реформалардың үйлесімі — басты фактор болады. Егер мемлекет, бизнес пен халықаралық серіктестер азаматтық келісімге келіп, жоғарыда аталған шараларды жүйелі түрде жүзеге асырса — Қазақстан ішкі азық-түлік қауіпсіздігін айтарлықтай күшейтіп, импортқа тәуелділікті азайта алады.