Қазақстан 2021 жылы өлім жазасын алып тастау туралы қадам жасады (аболиция).
Қазан айының басында Қырғызстан басшылығы елде өлім жазасын қайта енгізу мәселесін қайта көтерді. Президент Садыр Жапаров ауыр қылмыстар — әсіресе балалар мен әйелдерге қарсы жасалған жыныстық зорлау және өлтіру секілді қылмыстар үшін өлім жазасын қалпына келтіру туралы жолдама дайындауды тапсырғанын жариялады. Бұл — қоғамдық резонанс туғызған нақты қылмысқа реакция ретінде айтылған қадам.
Не болды — негізгі фактілер
Президент Садыр Жапаров өлім жазасын ерекше ауыр қылмыстар үшін қайта енгізу туралы заң жобасын әзірлеуді тапсырды; әкімшілік өкілдері бұл бастама қоғамдық наразылық пен қорғаныстың үкіметтік реакциясы екенін айтты. Жапаров бұл мәселені референдумға шығаратынын және халықтың пікірін сұрайтынын да мәлімдеді — яғни шешім жылдам заң ғана емес, саяси процесс те болуы ықтимал. Ұйымдастырушылық/заңдық тұрғыдан қарағанда, 2007 жылдан бері Қырғызстанда орындауға мораторий жарияланған; өлім жазасын қайта енгізу үшін конституцияға өзгеріс енгізу және халықаралық міндеттемелерді есепке алу қажет болады.
Өлім жазасын қолдаушылардың дәйектері
1. Қоғамдық ашу-ыза және «әділдік» талабын қанағаттандыру — әсіресе өшпенділік пен қорқыныш күшейген жағдайда бұл аргумент күшті көрінеді.
2. Қылмысты алдын алу, «дерекшенділік» (deterrence) эффектісі — өлім жазасы ауыр қылмыстар санын азайтатынына сенетіндер бар. (Бұл — көбінесе саяси риторика мен эмоцияға негізделген аргумент.)
Қарсылық пен құқықтық-қоғамдық тәуекелдер
1. Адам құқықтары және халықаралық стандарттар. БҰҰ адам құқықтары жоғары комиссарының офісі өлім жазасына қарсы екенін жариялады, өлім жазасы адам ар-намысына қайшы келеді деп санайды. Қырғызстанның өлім жазасын қайта енгізуі халықаралық қауымдастықпен, адам құқықтары ұйымдарымен тікелей қақтығысуы мүмкін.
2. Қате сотталғандардың қауіпі. Тергеу мен сот жүйесінің қателері қайтымсыз салдарға — жазықсыз адамдардың өлім жазасына кесілуіне — әкелуі мүмкін. Бұл аргумент өлім жазасына қарсы негізгі этикалық логикалардың бірі.
3. Заңдық күрделілік. Конституцияға немесе халықаралық келісімдерге қайшы келмеу үшін құқықтық өзгерістер қажет; бұл — әкімшілік және парламенттік күрделі процесс.
Өлім жазасын қайта енгізудің саяси контексті
• Қырғызстанда қазіргі билік — популистік сипаттағы шешімдер мен билік құрылымын күшейту тенденциясымен сипатталады; әлеуметтік резонанс алған қылмыс билік үшін «пайдалы» саяси қозғағышқа айналуы мүмкін.
• Орталық Азиядағы басқа елдердің тәжірибесі әртүрлі: Қазақстан 2021 жылы өлім жазасын ресми түрде жойып, мораторийды бекіткен болатын; бұл — аймақтағы заңнамалық және халықаралық бағыттағы өзгерістердің мысалы.
Қазақстан осындай жолды таңдауы мүмкін бе?
1. Құқықтық негіздер: Қазақстан 2021 жылы өлім жазасын алып тастау туралы қадам жасады (аболиция). Осының негізінде заңның қайта қаралуына дейін парламенттік және президенттік деңгейде айтарлықтай қозғалуға құқықтық кедергілер бар. Сондықтан қарапайым «Қырғызстан сияқты қабылдаймыз» сценариі заң тұрғысынан мүмкін емеске жуық.
2. Саяси ерік-жігер мен қоғамдық қысым: Егер Қазақстанда да ауыр, резонанс тудырған қылмыстар саны мен қоғамдық ызаның жоғарылауы болатын болса, кейбір саясаткерлер мен топтар өлім жазасын қайта енгізу туралы идеясын қозғауы ықтимал. Дегенмен қазіргі билік құрылымы мен халықаралық имидж жайлы ойланса, ол тез қабылданатын шешім болмауы мүмкін.
3. Халықаралық салдары: Өлім жазасын қайта енгізу халықаралық құқыққорғаушылар, Еуропа кеңесі сияқты ұйымдармен қарым-қатынасты нашарлатуы мүмкін; Қазақстан соңғы жылдары халықаралық аренада құқықтық реформаларды алға жылжыту бағытын көрсетті, сондықтан ол үшін бұл үлкен саяси-дипломатиялық бағаға әкелуі мүмкін.
Қорытынды бағалау. Қырғызстандағы құрылып жатқан саяси процесс пен Қырғызстан басшысының бастамасы аймақтық трендтерге әсер етуі мүмкін, алайда Қазақстанның құқықтық тарихы (2021 жылғы аболиция), халықаралық міндеттемелері және ішкі саяси логикасы себебінен дәл сол жолмен тез жүреді деп күту негізсіз.
Дегенмен қоғамдық эмоционалды күй және ауыр қылмыстар туралы халықтық наразылықтар күрт өссе, өлім жазасы туралы қоғамдық-саяси әңгіме Қазақстанда да белсендірек қозғалуы мүмкін — бірақ қабылдануға тиісті заңдық, конституциялық және халықаралық кедергілер бұл процесті баяулататын болады.
Қырғызстандағы өлім жазасын қайта енгізу туралы бастама — ішкі қоғамдық резонанстың және саяси коньюнктураның өнімі. Бұл бастама аймақта пікірталастар туғызады, алайда Қазақстантың заңдық тарихы мен халықаралық бағыттары негізінде дәл сол қадамға дереу баруы ықтимал емес. Дегенмен бұл мәселе аймақтық дискурста тұрақты түрде қаралса, Қазақстанда да қоғам мен саясаткерлер арасында тиесілі реакциялар пайда болуы мүмкін және ондай әңгімелерді бейтарап, құқықтық тұрғыда талдау маңызды