Мектептегі буллинг: неге мемлекеттік шаралар нәтиже бермей отыр?

Мектептегі буллинг — баланың физикалық, эмоционалдық және психологиялық қауіпсіздігіне тікелей әсер ететін күрделі құбылыс. Қазақстанда бұл мәселе ресми түрде танылып, оған қарсы түрлі мемлекеттік шаралар қабылданғанымен, көптеген отбасылар мен мұғалімдер әлі күнге дейін жағдайдың шешілмегенін, оқушылардың қауіпсіздігінің жеткіліксіз сақталып жатқанын айтады. 

Ресми мәлімет бойынша, 2024 жылы елімізде балаларға қатысты 1500-ден астам буллинг фактісі тіркелген. Бұл көрсеткіш 2022 жылмен салыстырғанда шамамен 30%-ға жоғары.

Мемлекеттік шаралар

Білім министрлігі соңғы жылдары:

• «Балаларға мейірімді мектеп» жобасын іске қосты, 
• Буллинг пен кибербуллинг үшін Әкімшілік кодекске өзгерістер енгізді,
• Барлық мектептерде психологтар мен әлеуметтік педагогтар жұмыс істеуі тиіс деген талап қойды.

Алайда тәжірибеде бұл шаралар жеткілікті нәтиже бермей отыр.

Неліктен нәтиже жоқ?

1. Мектептерде маман жетіспейді. Бір психологқа кейде 1000-ға жуық оқушы тиесілі.
2. Буллинг фактілері жиі жасырылып қалады. Кей директорлар мектеп беделіне нұқсан келеді деп оқиғаны тіркемейді.
3. Заң бар, бірақ нақты механизм жоқ. Мысалы, «буллинг» ұғымы заңда көрсетілгенімен, оны анықтау және дәлелдеу тәртібі нақты жазылмаған.
4. Кибербуллинг өсіп келеді. 2024 жылы Ақтөбе мен Алматыда жасөспірімдердің әлеуметтік желіде қорлық көріп, өз-өзіне қол жұмсаған жағдайлары қоғамда үлкен резонанс тудырды.

Нақты деректер 

• 2022 жылғы зерттеу бойынша елімізде мектептегі оқушылардың 22%-ы айына кемінде бір рет буллингке ұшырайтынын хабарлаған.
• 11-15 жас аралығындағы балалар арасында әр бесінші оқушы қатарластырынан буллингке ұшырайды деп есептелген.
• 2025 жылы Қазақстан мектептерінде “буллинг фактілері” ретінде 145 оқиға тіркелді деп хабарланған. 
• Жамбыл облысы бойынша мобильді топтар арқылы 200-ден астам буллинг пен бопсалау фактілері анықталған; сонымен бірге кей мектептерде оқушылар мұғалімдер тарапынан да қысым көрген.
• Солтүстік Қазақстан облысы-нда буллинг туралы ақпаратты тиісті органдарға хабарламаған екі мектеп директоры әкімшілік жауапқа тартылған.  

Кейбір оқиғалар 

Жамбыл облысында 9 айда тіркелген 14 суицид жағдайының 7-сінде балалар алдын ала қауіп тобында болғанымен, оларға дер кезінде көмек берілмеген.

2025 жылы 2 қыркүйекте жарияланған мәліметтерге қарағанда мектептер мен колледждерде “Антибуллингтік бағдарлама” (“ДосболLIKE”) енгізілген. Бұл бағдарлама арқылы буллингке қарсы “шағым → талдау → көмек жоспары → қадағалау” тәртібі қолданылмақ.

Осы жазылғандардан көрініп тұрғандай: Буллинг Қазақстан мектептерінде тек жалпылама түрде емес — нақты оқиғалар түрінде бар. Жаңа бағдарламалар мен заңнамалық өзгерістер жасалуда (мысалы, айыппұлдар енгізілуде) бірақ мәселенің түпкі себебіне толық қамту әлі жоқ. Аймақтағы зерттеулер толық ашық емес, кей фактілер жасырылып қалатыны айтылған.

Жұлдыздардың ұл-қызы да сақтандырылмаған

Интернетте буллингке ұшырап, түрлі сынға ұшырайтын Қайрат Нұртастың қызы Алау Нұртасты ҚР Оқу-ағарту министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің төрағасы Насымжан Оспанова өз қорғауына алмақ. Бұл туралы ол «Qogam news» Youtube арнасына берген сұхбатында айтты. 

Журналист Динара Сәтжан Насымжан Оспановаға әйгілі әншінің қызы әлеуметтік желіде көп сынға, буллинге ұшырайтынын айтты. Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің төрағасы Алуа Нұртасты өз қорғауына алатынын айтты.

«Мен бұл іспен айналысамын. Біз құқықтықта мемлекеттеміз, әлеуметтік желіде жағымсыз пікір білдіретіндерге жаза бар. Мен дәл қазір мұнымен айналысамын, ал өзі 111 номеріне хабарласса болады. Әркім өз ісімен айналысу үшін 111 номеріне хабарласу жеткілікті. Біз цифрлық мемлекетте жұмыс жасаймыз, сондықтан кез келген адамды табу қиын емес. Алғашқы ескерту 10 000 АЕК. Ал егерде «өзіне қол салуға» жеткізсе онда бұл қылмыстық іске айналады. Бұл жайлы сіздерден естіп отырғаным өкінішті, оның қайда оқитынын білу керек. Бізде демалыс деген жоқ. 111 номері де, QR арқылы да кез келген уақытта байланысуға болады. Осы жылдың ішінде 100 мыңға қоңырау келіп жетті. Осы қоңыраудан 35 мың адамның өмірін құтқарып қалдық», — деді ҚР Оқу-ағарту министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің төрағасы Насымжан Оспанова.

Не істеу керек?

• Әр мектепте буллингті тіркеу және хабарлау жүйесін енгізу;

• Анонимді сенім телефондары мен онлайн-порталдар ашу;

• Мұғалімдер мен ата-аналарға арналған тұрақты тренингтер өткізу;

• Кибербуллингке қарсы арнайы бағдарлама әзірлеу.

Мемлекеттік шаралар қабылданғанымен, олардың орындалуы жүйелі емес. Негізгі себеп — бақылаудың әлсіздігі мен маман тапшылығы. Буллингпен күрес тек заңмен емес, ата-ана, мектеп және қоғамның бірлескен әрекетімен ғана нәтижелі болады.