Су – тіршілік нәрі ғана емес, болашақ ұрпаққа қалдырар ең үлкен аманатымыз.
Су тапшылығы – ұлттық қауіпсіздік мәселесі. Қазақстан – су ресурстары тапшы елдердің бірі. Географиялық тұрғыдан біздің басты өзендеріміздің басым бөлігі шекаралас мемлекеттерден бастау алады. Еліміздегі су ресурстарының жартысына жуығы шет елдерден келетін ағын суларға тәуелді: Ертіс, Іле, Еміл, Шу, Талас, Сырдария, Жайық (Орал), Тобыл секілді ірі өзендердің суының шамамен 50%-ы елімізге сырттан келеді. Демек, Қазақстанның су қауіпсіздігі айтарлықтай дәрежеде көршілердің су саясатына байлаулы. Ресми мәліметке сәйкес, еліміздегі 8 су шаруашылығы бассейні трансшекаралық болып саналады, сондықтан Қазақстан Қытай, Ресей және Орталық Азия мемлекеттерінің су саясатына тәуелді. Мысалы, шығыстағы Ертіс пен Іле өзендерінің суы Қытайдағы пайдалануға тікелей байланысты азайып отыр. Оңтүстікте Сырдария мен Талас, Шу өзендерінің ағысы Қырғызстан мен Өзбекстанның бөгет салуы, суды өз қажеттілігіне бұруы салдарынан кеміп келеді. Батыста Жайық (Орал) өзені мен Ертіс тармақтарының суы Ресейдегі су қоймалары мен өнеркəсіп тұтынымына қарай азаяды. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2040 жылға қарай Қазақстанда суға сұраныс еселеп артып, жыл сайынғы тапшылық 12-15 млрд текше метрге жетуі мүмкін екенін ескертіп, бұл мәселенің алдын алу қажеттігін айтты. Бұл – шамамен қазіргі Арал теңізінің жылдық су көлеміне пара-пар мөлшер. Халқы 20 миллионнан асқан Қазақстан үшін су тапшылығының тереңдеуі экономиканың барлық саласына, әсіресе ауыл шаруашылығына кері әсер ететіні сөзсіз. Қазірдің өзінде ел ішіндегі таза ауыз суға зәру халық саны 600 мыңнан асады. Бұл көрсеткіш судың жеткіліксіздігі тек егістікке ғана емес, тұрмыстық деңгейде де өзекті екенін аңғартады.
Су ресурстарының негізгі тұтынушысы – ауыл шаруашылығы саласы. Ресми деректерге сүйенсек, Қазақстанда судың 65%-ы егістік суаруға жұмсалады. Алайда ескірген инфрақұрылым кесірінен оның тең жартысына жуығы алқапқа жетпей, жолшыбай жерге сіңіп, ысырап болады. Мәселен, Түркістан облысындағы К-30 магистральді каналы 12 жылдан бері толық жөндеуден өтпей, су шығыны шаш етектен болып келген. Каналдардың мұндай тозуы бүкіл оңтүстік өңірге ортақ проблема. Су жеткізудің тиімсіздігі салдарынан, әсіресе Қызылорда, Түркістан, Жамбыл облыстарында егістіктің біраз бөлігі қажетті ылғал алмай, шаруалар шығынға батып отыр. 2023 жылдың тамызында Жамбыл облысының алты ауданында төтенше жағдай жарияланды – Қырғызстаннан келетін су лимиті таусылып, 7,8 мың гектар егістік сусыз қалып, жүздеген шаруа қожалығы өнімінен айырылды. Бұл – су тапшылығының тікелей ауыл шаруашылығына тиген орасан зиянының бір дәлелі. Су болмаған соң, кей фермерлер жыл бойғы еңбегі мен шығынын жоғалтты, тіпті алған несиесін өтей алмай қиындыққа тап болды. Мысалы, Жамбыл облысының диханы Мауыт Фазылов тек 2-3 рет қана алқабын суара алғандықтан, 40 гектар қызылшасы мен 50 гектар жүгерісі күйіп кетті, 20 млн теңгеден астам шығынға батты, бұған қоса мал азығына алған қарызының астында қалды. Өңірде осындай жағдайға ұшыраған 350-дей шаруашылық бар. Бұл ахуал еліміздің азық-түлік қауіпсіздігіне қатер төндіріп, ауылдағы халықтың әлеуметтік жағдайын ушықтыруда.
Қазақстандағы су тапшылығының күрт ушығуына бірнеше фактор әсер етеді. Біріншіден, көрші елдердегі халық саны мен экономиканың өсуі трансшекаралық өзендердің Қазақстанға келетін үлесін азайтатыны анық. Су бастаулары орналасқан мемлекеттер ішкі қажеттілікке көбірек су бөліп, төменгі ағыстағы елдердің үлесін шектеуге мәжбүр. Екіншіден, ел ішінде суды тиімсіз пайдалану – үлкен проблема. Қазақстан суды тұтыну көлемі бойынша әлемде 11-орында: бізде жан басына шаққанда тәулігіне 3,5 мың литр су қолданылады екен. Салыстыру үшін, Ресейде бұл көрсеткіш шамамен 1,3 мың литр, ал Германияда небары 300-850 литр шамасында ғана. Яғни бізде суды үнемдеу мәдениеті төмен. Үшіншіден, су инфрақұрылымының ескіруі мен ысырабы жоғарыда айтылғандай, каналдардың тозуы, құбыр жүйелерінің ұзындығы мен техникалық жай-күйі су жоғалтуды көбейтуде.
Төртіншіден, климат өзгерісі жағдайды қиындатуда: жаһандық жылыну салдарынан мұздықтар тез еріп, кей жылдары өзендер лайланып ағып, жазда кейбір аймақтарда су тапшылығы уақытша болса да сезілуде. Мысалы, 2022 жылғы қуаңшылықта Алматы қаласының бірқатар аудандары жазда ауызсусыз қалғаны тіркелді. Алдағы онжылдықтарда жауын-шашын режимінің өзгеруі, өзендер сулылығының азаюы сияқты қауіптер бар. Өкінішке қарай, қазіргі «Су кодексінде» климаттың өзгеруі факторлары мүлде ескерілмеген, су ресурстарын басқару құжаттарында бұл мәселеге мән берілмегені сынға ұшырап отыр. Бұл ретте биыл ғана қайта құрылған Су ресурстары және ирригация министрлігіне су саясатына климат өзгерісін интеграциялау міндеті де жүктелмек. Су тапшылығы трансшекаралық сипатқа ие болғандықтан, мәселені көршілермен бірлесіп шешу өте маңызды. Қазақстан соңғы жылдары су қатынастары бойынша белсенді дипломатия жүргізе бастады. 2023 жылы үкімет Қырғызстан, Өзбекстан және Қытаймен «трансшекаралық су нысандарын бірлесіп пайдалану және қорғау туралы» жаңа келісімдерге қол қою қадамдарын бастады. Мақсат – су бөлуді өзара тиімді негізде реттеу, суды ластанбауын қамтамасыз ету және келешекте суды ұтымды тұтыну жоспарын бірге үйлестіру. Орталық Азиядағы елдер де ортақ мүддені түсініп келеді. Қырғызстанда салынып жатқан Қамбар-Ата су электр стансасының құрылысына Қазақстан мен Өзбекстан инвестор ретінде қатысуда. Үш мемлекет бірлесіп қолға алған бұл жоба іске қосылғанда, жаз айларында қосымша су қоймасы ретінде жұмыс істеп, Сырдарияның суын вегетациялық кезеңде жинап, қажет кезде төменге жіберуге мүмкіндік береді. Сол арқылы Қазақстан мен Өзбекстанның егін алқаптарын суару үшін қосымша ресурс пайда болмақ. Бұдан бөлек, Қазақстан әр жаз сайын Қырғызстанның Тоқтоғұл су қоймасынан қосымша су алу үшін энергетикалық ынтымақтастыққа барады (көрші елге отын-энергия беріп, есесіне су алады). Алайда мұндай жыл сайынғы уақытша шаралар жеткіліксіз, су бөлісу бойынша ұзақ мерзімді, әділ келісімдер қажет екені анық. Осы мақсатта 2023 жылдың соңында Астанада Орталық Азия мемлекеттері басшыларының су проблемасына арналған консултациялық кездесуі өтті. Онда аймақтық су-тамақ-энергия қауіпсіздігі кешенді қарастырылып, ортақ су стратегиясын әзірлеу бастамасы көтерілді. Қазақстан осындай диалог арқылы көршілерді ортақ бассейндерді тиімді басқаруға шақырып отыр.
Өзге елдерден келетін судың азаю қаупіне қарсы Қазақстанның ең тиімді ұмтылысы – өз аумағымызда жауын-шашын мен тасқын суларды барынша жинақтап, сақтап қалу. Осы мақсатта Үкімет 2030 жылға дейін елімізде 42 жаңа су қоймасын салып, 37 қолданыстағы қойманы жаңғыртуды жоспарлап отыр. Жаңа су қоймалары солтүстікте 1,5 млрд м³ қар суын жинауға, 216 елді мекенді су басу қаупінен сақтауға мүмкіндік берсе, оңтүстікте суармалы жерлердің көлемін 295 мың гектарға кеңейтуге жол ашады. Мысалы, 2025 жылы Батыс Қазақстандағы Үлкен Өзен (Большой Узень) өзенінде 28 млн м³ сыйымдылығы бар су қоймасының құрылысы басталмақ. Сол секілді Алматы облысында Ақмола және Қалғұтты, Жамбылда Қараөзек сияқты жаңа бөгеттердің жобалары дайындалуда. Бұлар жүзеге асса, көктемгі еріген қарғын суды жазға сақтап, егістікке қажетті уақытта пайдалануға мүмкіндік туады. Сондай-ақ, елімізде 14 мың км ирригациялық каналдарды жаңарту, 757 бірлік су шаруашылығы техникасын алу жұмыстары қолға алынған. Қазіргі таңда Қызылорда, Жамбыл, Түркістан облыстарында суару каналдарын цифрландыру және автоматтандыру жобалары іске асып жатыр. Бұл жобалар су арналары бойына заманауи датчиктер орнатып, суды қашықтан мөлшерлеп бөлуге мүмкіндік береді. Нәтижесінде суармалы судың жоғалуы 20-30% төмендеп, 420 мың гектар жердегі су есепке алынбақ. Мұндай жаңашылдық су ұрлау, талан-таражға салу сияқты келеңсіздіктерді тыюға да сеп болары сөзсіз. Суды сырттан алуды азайтудың тағы бір маңызды жолы – ішкі тұтынуды оңтайландыру, жаңа технологиялар енгізу. Бұл әсіресе ауыл шаруашылығында өте көкейкесті. Қазіргі кезде Қазақстандағы суармалы жерлердің небәрі 14%-ында ғана тамшылатып немесе жаңбырлатып суару сияқты үнем технологиялары қолданылады.
Қалған алқаптарда су әлі де беталды ашық арықтармен беріліп, көп ысырап болып жатыр. Парламент депутаттары Үкіметке осы үлесті 80%-ға дейін көтеру үшін субсидия көлемін арттыруды ұсынған еді, бірақ үкімет «субсидияны көбейту сыбайлас жемқорлық қаупін тудырады» деп 50% деңгейінде қалдырды. Дегенмен, биылдан бастап Ауыл шаруашылығы министрлігі су үнемдейтін техника енгізген диқандарға жоғары мөлшерде қолдау беру туралы дифференциалды саясат енгізді. Мысалы, егер фермер жеріне тамшылатып суару жүйесін орнатса немесе жаңбырлатқыш технологиясын қолданса, мемлекет шығынының бұрын 50%-ын өтесе, енді одан да көп, ең жоғары шегінде қаражат береді. Мұндағы мақсат – өндірушілерді ауа райына тәуелсіз, суды аз қажет ететін заманауи әдістерге көшуге ынталандыру. Бұл тәжірибе өзге елдерде жемісін берген. Мысалы, Израиль тамшылатып суару арқылы 1 гектар жерге небәрі 6 текше метр су жұмсап, жоғары өнім алуға қол жеткізген, бізде дәл сондай жерге екі еседей артық су шығындалады. Сондықтан Қазақстан үшін де суды мейлінше өнімділікпен пайдалану – уақыт талабы. Бұған қоса, су пайдаланушылар арасында үнемдеу мәдениетін қалыптастыру керек. Қала болсын, ауыл болсын, суды ысырап еткенді тыятын қатаң тәртіп енгізу қарастырылуда.
Қазақстанның көрші елдердің суына тәуелділігі – стратегиялық шешімдер талап ететін күрделі проблема. Бұл мәселені бір ғана тәсілмен шешу мүмкін емес, өйткені факторлары сан қырлы. Сондықтан біріншіден, трансшекаралық өзендер бойынша құқықтық келісімдерімізді нығайтып, көршілермен бірлесе тұрақты су пайдалану тетіктерін қалыптастыру қажет. Екіншіден, ішкі су инфрақұрылымын жаңғыртып, әр тамшысын үнемдеу режиміне көшуге тиіспіз. Үкіметтің жаңа су қоймаларын салу, каналдарды жөндеу, цифрландыру жоспары осы жолдағы жақсы бастама. Оның уақтылы әрі толық жүзеге асуы қатаң бақылауда болуы тиіс. Үшіншіден, ауыл шаруашылығын суды көп қажет ететін дақылдардан гөрі құрғақшылыққа төзімді, аз су тұтынатын өнімдерге бейімдеу, егістік құрылымын әртараптандыру маңызды. Мысалы, суармалы күріш пен мақта алқаптарын біртіндеп қысқарту, орнына жаңбырлатып суаруға көшуге болатын дақылдарды көбейту қолға алынуда. Төртіншіден, халық арасында суға деген жауапкершілікті арттыру, суды ысырап етуді мәдениетсіздік деп бағалайтын қоғамдық сана қалыптастыру керек. Қалаларда босқа ағатын су, тұрмыстағы суды үнемдеу әдеті, зауыт-фабрикалардың ағын суларды қайта тазалап пайдалану тәртібі – осының бәрі заңмен және насихатпен орнықтырылуы қажет.
Су – тіршілік нәрі ғана емес, болашақ ұрпаққа қалдырар ең үлкен аманатымыз. Егер қазірден бастап тиімді су саясатын жүргізбесек, 2040 жылдарға қарай болжанып отырған жылына 12-15 млрд текше метр су тапшылығы еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі мен экономикалық дамуына орасан зор қатер төндіреді. Ал керісінше, суды басқаруды ақылға салып, әр тамшысын бағалай білсек – Қазақстан өз халқын сумен де, ауқатпен де жеткілікті қамтамасыз ете алатын әлеуетке ие. Ендеше, «сақтықта қорлық жоқ» демекші, судың әр литрі маңызды екенін ұмытпайық.