Шетелдіктерге ЖСН беру жағдайы: онлайн алу мүмкін бе?

Қазақстанда уақытша немесе тұрақты жүрген шетел азаматтары көптеген қызметтер мен құқықтық рәсімдер үшін жергілікті жеке сәйкестендіру нөмірін (ЖСН) алуы керек. ЖСН болмаған жағдайда, шетелдік азамат өз атына бизнес тіркей алмайды, көлік не жылжымайтын мүлік ресімдей алмайды. Сондай-ақ ресми жұмысқа орналасу, белгілі бір жетекші қызметтерге тағайындалу да мүмкін емес, банктің кейбір қызметтері де ЖСН-сіз қолжетімсіз болады. Яғни ЖСН – шетелдіктің Қазақстандағы цифрлық идентификаторы, онсыз күнделікті маңызды процестерді жүзеге асыру қиын.

Қазіргі ереже бойынша, шетел азаматтары ЖСН алу үшін Қазақстан аумағындағы Халыққа қызмет көрсету орталықтарына (ХҚКО) жеке жүгінуі керек. Бұл қызмет тегін көрсетіледі, өтініш берілген соң бір жұмыс күні ішінде дайын болады. ХҚКО-да өтінішті толтырып, шетелдік төлқұжатты көрсету жеткілікті, егер өтініш беруші өзі келе алмаса, сенім білдірген өкілі арқылы алу мүмкіндігі бар (ол үшін нотариат куәландырған сенімхат қажет). Шетелдік төлқұжаттағы деректер кирилл не латын әліпбиінде болмаса, төлқұжаттың нотариалды аудармасын қоса тапсыру талап етіледі. ЖСН алу рәсімі толықтай ақысыз, сондықтан делдал қызметіне жүгінудің қажеті жоқ.

Онлайн алу неге қолжетімсіз? Бұрын шетелдіктерге ЖСН-ді елімізге келмей-ақ, электронды үкімет порталы арқылы рәсімдеу мүмкіндігі қарастырылған еді. Алайда 2022 жылдан бастап eGov.kz порталында шетелдікке ЖСН беру қызметі техникалық себептермен тоқтап тұр. Ішкі істер министрлігінің ресми түсіндіруінше, ведомство тарапынан шектеу енгізілмеген – мәселе порталдың өзіндегі уақытша кідіріске байланысты. Осыған орай, қазір шетелдіктер ЖСН алу үшін онлайн өтініш бере алмайды, тек ХҚКО-ға барып офлайн тәртіпте рәсімдей алады. Бұған дейін eGov порталында шетелдікке тікелей емес, Қазақстан азаматтарының ЭЦҚ-сы (электронды қолтаңбасы) арқылы өтініш беру мүмкіндігі болғаны айтылған еді, бірақ аталған онлайн қызмет қазіргі таңда жұмыс істемейді. Ресми орындар қызметтің қашан қайта іске қосылатыны туралы нақты мерзім белгілеген жоқ.

Соңғы жылдары геосаяси жағдайларға байланысты Қазақстанда ЖСН алуға ниет білдірген шетелдіктер саны күрт артты. Мысалы, 2022 жылдың қыркүйек айының соңында Ресейдегі мобилизация әсерінен Қазақстанға жаппай келген азаматтар бір күнде 13 мыңға жуық ЖСН алуға өтініш берді. Сол жылдағы ресми дерек бойынша, қыркүйектен бері бірнеше ай ішінде Қазақстанда 70 мыңнан аса Ресей азаматына ЖСН тағайындалған екен. Бұл жағдай ХҚКО-лардың жүктемесін бірден өсіріп, мемлекетке қызметті жылдамдату бойынша қосымша шаралар қабылдауға тура келді. Мәселен, сол кезде кезекті азайту мақсатында өтініш берген шетелдіктерге дайын болған ЖСН нөмірін SMS-хабарлама арқылы жіберу тәртібі енгізілді деген ақпарат тарады. ІІМ дерегіне сүйенсек, 2022 жылдың басынан мамыр айына дейін 90 мыңнан астам шетел азаматына ЖСН берілген, оның 36 мыңы Ресей, 600-ге жуығы Украина азаматтары болған. Бұл сандар шетелдіктер үшін ЖСН-нің қаншалықты қажет әрі сұраныс жоғары екенін көрсетеді.

2023 жылы Қазақстанның Конституциялық соты шетелдіктердің ЖСН алу тәртібіне қатысты кей нормаларды қайта қарауды тапсырған болатын. Соның нәтижесінде 2024 жылы және 2025 жылдың екінші тоқсанында бірқатар оңтайландыру шаралары жүзеге асты. Атап айтқанда, 2024 жылдың көктемінде пилоттық жоба іске қосылып, шетелдіктерге Қазақстанға келмей-ақ, шетелдегі Қазақстан елшіліктері мен консулдықтары арқылы ЖСН алу жолы ашылды. 2025 жылы 18 сәуірден бастап бұл пилоттық жүйе ресми түрде жұмыс істей бастады. Қазақстан ІІМ мен СІМ бірлескен бұйрығына сәйкес, 2025 жылдың соңына дейін 100 шет мемлекеттегі консулдық мекемеде ЖСН рәсімдеу қызметі жолға қойылды. Дегенмен, мұндай мүмкіндік барлық шетелдіктерге бірдей берілмейді – тек белгілі бір санаттарға ғана арналған. Мысалы, Қазақстанға инвестиция алып келуді көздейтін шетелдік инвесторлар, Қазақстан азаматтарының шетелдік жұбайлары және олардың 16 жасқа толмаған балалары, Қазақстан аумағында мұрагерлік рәсімдеп жатқан адамдар, «Digital Nomad» резиденттік бағдарламасына қатысушылар, мүмкіндігі шектеулі жандар және 65 жастан асқан шетел азаматтары осы пилоттық жоба аясында елшіліктер арқылы ЖСН алуға құқылы. Бұл тізімге кірмейтін басқа шетелдіктер бұрынғысынша Қазақстанға келіп ХҚКО арқылы алу жолын пайдалануы тиіс. Бір жағынан, пилоттық жоба аясында консулдықтарда өтініштерді қабылдау – толық онлайн қызмет деуге келмейді, өйткені өтініш беруші сол елшіліктің өзіне баруы қажет. Дегенмен, бұл Қазақстанға арнайы сапарламай-ақ ЖСН-ді шетелде жүріп рәсімдеуге жол ашып отыр. Пилоттық жоба сәтті іске асса, алдағы уақытта мұндай қызмет түрі тұрақты негізде жұмыс істеуі мүмкін.

Қорытындылай келе, шетелдіктер үшін Қазақстанда ЖСН алу рәсімі қазір негізінен офлайн тәртіпте іске асады. Онлайн алу сервисі уақытша тоқтағандықтан, шетел азаматтары не өзі келіп, не сенімді өкіл арқылы ХҚКО-ға жүгінуі керек. 2025 жылы енгізілген жаңалық – белгілі санаттағы шетелдіктердің елшіліктерде өтініш бере алуы – ЖСН қолжетімділігін біршама жеңілдетті. Бірақ әзірге толық қашықтан, интернет арқылы өз бетімен ЖСН алу мүмкіндігі жоқ екенін ресми органдар растауда. Қазақстан тарапынан шетелдіктерге ЖСН беру процесін цифрландыру бағытында жұмыс жалғасып жатыр, ал қолданыстағы тәртіп бойынша шетелдіктерге берілген ЖСН электрондық форматта (eGov мобильді қосымшасы арқылы) ұсынылады. Шетелдік үшін ең бастысы – ЖСН оның Қазақстанда заңды қызмет алуына және мүдделерін қорғауға қажет негізгі құрал екенін түсініп, қажетті құжаттарын реттеп, тиісті органдарға жүгіну. Қызмет тегін әрі жылдам көрсетілетіндіктен, Қазақстанда ЖСН алу жалпы алғанда қолжетімді деуге болады. Ал онлайн қызмет қайта іске қосылған жағдайда, бұл процесс бұдан да оңайлап, шетелдіктерге бұрынғыдан көп мүмкіндік туатыны сөзсіз.