Ғалымдар көпке дейін жылқы малының алғаш Еуропа, Солтүстік Африка немесе Украина жерінде қолға үйретіле бастағаны туралы айтып келді. Ал отандық ғалымдардың пікірінше, Ботай қонысынан табылған жылқы сүйектері тарихқа жаңа көзқараспен қарауға түрткі болып отыр. Себебі, аталған қоныс жылқының бірінші болып қазақ даласында үйретіле бастағанына дәлел. Осы орайда зерттеуші, этнограф Ахмет Тоқтабай бұрын соңды бір де бір қоныстан жүз мыңдаған жылқының сүйегі табылмағанын айтады.
"Бүгінгі таңда жер бетінде 65 миллион жылқы мен оның 250-ден астам тұқымы бар. "Жылқы қазақ жерінен шыққан" деген жай айтыла салған сөз емес. Бұған Ботай қонысынан табылған жылқы қаңқалары дәлел. Дүние жүзіндегі археологияда бір қоныстан жүз мыңдаған жылқының сүйегі табылған емес. Оны әлі күнге дейін археолог Виктор Зайберт зерттеп келеді. Ол осы қазба жұмыстарына 30 жылдан астам уақыт арнаған еді. Зерттеулер нәтижесінде жылқылардың қазақтың жабысынан айнымайтыны анықталды. Мұнымен қатар, біздегі "жабы" сөзінің түп-төркіні "жабайы" сөзінен шыққан. 3 мың жыл бұрын арийлер, 2 мың жыл бұрын ғұндар, одан кейін мың жарым жыл бұрын түркілер мен қыпшақтар көшіп, шетінен Еуропаны жаулап алып отырды. Яғни, Батысқа жылқыларды осы тайпалар алып барған", – деді Ахмет Тоқтабай.
"Қазақ тарихы – жылқы тұяғымен жазылған шежіре"
Мұнымен қатар, ғалым қазақ халқының өткен тарихы жылқы малымен тығыз байланысты екеніне тоқталды. Айтуынша, қазақтың барлық шекарасы жылқы тұяғымен сызылып, қорғалған.
"Қазақтың тарихы – жылқының тұяғымен жазылған шежіре десек те болады. Өйткені, бұл жануар жерімізді қорғауға көмектесті. Құдды атом бомбасы секілді мыңдаған шақырымды бағындыратын күшке ие болды. Ата-бабаларымыз жылқы малы көбейгенде жайылымдық жер іздеп, бірте-бірте шекарасын кеңейтіп отырған. Өзгелерден тартып алған жерін жылқымен қорғаған", – дейді ғалым.
Мұнымен қатар, Ахмет Тоқтабай қазақ халқының жылқыға тән асыл мінезден айырылғанын айтады, ал жылқы мінез деген – басынан сөз асырмайтын, кеудесін дұшпанға бастырмайтын өршілдік; жылқы шөптің ішінен ең асылын ғана таңдап жейтін кінәмшіл, кірпияз және өркөкірек жануар. Әріптесінің пікірін жылқытанушы, қазақ ұлттық аграрлық университеттің профессоры Қайрат Исхан қолдады. Бұған қола дәуірінде табылған ауыздық, үзеңгі сынды заттар дәлел.
"Гистоанализ жылқы атаулының бізден шыққанын көрсетті. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, елде 2 миллион 500 мыңнан астам жылқы бар. 10%-ы ұлттық спорт секілді салаларда қолданылса, басым бөлігі – өнімді бағытта. Дүниежүзінде 250-ге тарта жылқы тұқымы мен тұқымдық топ болса, соның 17 тұқымы қазақ жерінде өсіріледі. Қазақтың сан ғасырлардан келе жатқан жабы жылқысын сұрыптап, таза тұқым өсіру әдісі арқылы етті-сүтті бағыттағы Мұғалжар жылқы тұқымы пайда болды. Осылай Қарағанды облысындағы Сарыарқа, кейін Қожанберді типі негізінде пайда болған Мұғалжар тұқымы 1998 жылы ресми бекітілді. Ал 1952 жылы Қостанай жылқы тұқымы міністі-егісті зауыттық жылқы тұқымы болып бекітілген. Ол да салт мініске, жегуге және мәдени жайылымда бағылатын болып үш типке бөлінеді", – деп қосты Қайрат Исхан.
"Араб, ағылшын және ақалтеке жылқылар "бес атаға" дейін бір-біріне қосылмайтынымен ерекше"
Мұнымен қатар, ғалымдар қаны таза жылқылардың пайдасы мен зиянына тоқталды. Дәл қазір жылқы саны жағынан ШҚО көш бастап тұр. Екінші орын Алматы облысы, ал үшінші орын Түркістан облысына тиесілі. 2000 жылдан бастап Қазақстанға таза қанды жылқылар әкеліне бастаған. Олар – араб, ағылшын және ақалтеке жылқылары. Осы жануарлар ұлттық спорт саласына оң нәтижелер әкеліп жатқанымен құнды. Бірақ, зерттеушілер селекция жұмыстары жүйесіз жүргізілетіндіктен, Алматы мен Жамбыл облыстарындағы жылқылардың 90%-ы асылданып кеткенін айтады. Кейде шетелден әкелінген жылқылар не өнім, не спорт бағыты талаптарына сай келмейтін жылқы тобын шығарып жатыр.
"Араб, ағылшын және ақалтеке жылқылар "бес атаға" дейін бір-біріне қосылмайтынымен ерекше. Әдетте жалынан қыл алынып, Чехиядағы зертханаға жіберіледі. Бір ай бойы тексеріледі. Кейін қаны таза екені анықталған соң паспорт беріледі. Ал зерттеу жұмысын жүргізуге шамамен 500 АҚШ доллары кетеді", – деп қосты ғалым.
2018 жылы Қорқыт ата мұрасы мен қазақ атбегілерінің көктемгі жоралғылары адамзаттың материалдық емес мәдени мұраларының тізіміне енгізілген болатын. Материалдық емес мәдени мұраны қорғау жөніндегі үкіметаралық комитет Қазақстан тарапынан жасалған ұсыныстарды 2018 жылы Маврикий Республикасының астанасы Порт-Луи қаласында өткен 13-ші сессиясында мақұлдады. Қазақстан ЮНЕСКО-ның осы беделді құрылымының жұмысына алғаш рет толыққанды мүше ретінде қатысты.
Осы орайда, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, Қостанай облысы "Қазақ тұлпар" зауытының директоры, "Мұғалжар" тұқымының авторы Нәбидолла Кикібаев атбегілердің көктемгі жоралғыларын толығырақ түсіндіріп берді.
"Қымызмұрындық дегеніміз – көшпелі кезеңдерде халықтың бір-біріне көмек қолын созудың бір жолы. Сондай-ақ, бұл – халықтың бір-біріне деген мейірімділігін көрсетудің алғашқы сатысы әрі қауым болып өмір сүрудің гумандық жолы. Ауыл тұрғындары көктемде биені алғаш сауып алған қымызын көрші-қолаңмен бөліскен. Көктемге адам баласының физиологиялық тұрғыдан әлсіз болып жететіні сөзсіз. Осындайда жылқы сүті таптырмас ем болған", – дейді ғалым Нәбидолла Кикібаев.
Қазақта жылқы туралы 400-ге жуық мақал-мәтел бар
Әрі қарай "Мұғалжар" тұқымының авторы көшпенді халықтардың өзіндік бие сауу әдістерінің болғанына тоқталды. Кейбіреулер сиырды қалай сауса, биені дәл солай сауады. Бірақ, мұндайда бие бос тұрған аяғымен адамды теуіп жіберуі мүмкін. Бұдан бөлек, әйелдер бір санын құшақтап отырып немесе алдыңғы бір-екі аяғын байлап қойып сауады.
Нәбидолла Кикібаевтың сөзінше, айғыр қосу жоралғысы – селекциялық жұмыстардың шыңы. Ол үшін бір үйірді өзіне бағындыра алатын биіктеу айғырлар таңдалады. Кейін он шақты бие қамалған қораға бір айғырды кіргізіп, оларды бір апта-он күндей бірге ұстайды. Осылайша бір-біріне әбден иісі сіңіп, толықтай мойындайды. Далаға шығарылса да, осы жылқылар басқа табынға қосылмайды. Бір айғыр бір табын жылқыға өзі ие болады.
"Ертеде қазақ жерінде аттылар империясы құрылып, олар жаңа жерлерді бағындыра бастады. Мұнымен қатар, қазір алыс-жақынмен араласып, хат алмасу оңай болса да, бір кездері бұл қиын шаруа еді. Осы орайда, Қазақстанның барлық өңірінде түсінікті бір тілдің болуына жылқы жануарының әсері мол. Жуырда жүргізген зерттеуімнің нәтижесінде қазақта 400-ге жуық жылқы туралы мақал-мәтелдің барын анықтадым. Тіпті, қазақ тіліндегі сөздердің 50%-ынан көбі осы жылқымен байланысты. Мысалы, ғалым Ахмет Тоқтабайдың кітабында ер-тоқым мен қамшы сөздерінің жүзден астам нұсқасы келтірілген", – деді ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы.
Ал Целиноград ауданы Қараөткел ауылының тұрғыны, Ақмола облысының көкпардан аға жаттықтырушысы, бапкер Ерғали Тоқабаев бүгінде жылқы шаруашылығынан өзгесін кәсіп ете алмайтынын айтады. Мұны ол атбегіліктің атадан балаға мұра болып беріліп келе жатқанымен байланыстырды.
"Жылқы мініп жүргеніме 45 жылдан асты. Әкем жылқышы болғандықтан, көзімізді ашқаннан жылқы жануарын көріп өстік. Үйде ат баптап, бәйгеге қосып, бие де сауатынбыз. Бүгін таза қымыздың литрін 700 теңгеден сатып жатырмыз. Ал базарларға 400 теңгеден өткіземіз. Яғни, жылқы жануарын қай жағынан алып қарасақ та, ол біз үшін пайдалы", – дейді Ерғали Тоқабаев.
Сондай-ақ, ол адам секілді малдың да өзіне ғана тән мінезі болатынын айтып өтті. Бірін қолға үйрету үшін сылап-сипау қажет болса, енді екіншілеріне қамшы қажет. Сондай-ақ, ол ауылы қалаға жақын орналасқандықтан, қымызмұрындық сынды жоралғылардың көп жасала бермейтініне тоқталды. Айтуынша, бұған тұрғындардың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайы себеп болуы мүмкін.