Иранның ядролық бағдарламасы — Таяу Шығыс аймағындағы геосаяси тұрақсыздықтың маңызды себептерінің бірі.
Соңғы онжылдықтарда бұл мәселе халықаралық қоғамдастықтың, әсіресе БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің, МАГАТЭ-нің, АҚШ пен Израильдің басты алаңдаушылығына айналды. Ядролық отын ретінде пайдаланылатын уранды байыту — Иранның басты технологиялық бағыты. Бұл үрдіс бейбіт мақсатта энергетика үшін пайдаланылуы мүмкін болса да, ядролық қару жасаудағы алғашқы және маңызды қадам саналады. Осы себептен бұл мәселе өте нәзік әрі көпжақты бақылауды қажет етеді, деп жазады Skifnews.kz ақпарат порталы.
Иран және уранды байыту
Иран уранды байыту жұмысын алғаш рет 2000 жылдардың басында ашық жүргізе бастады. 2015 жылы Тегеран мен "алтаулық" деп аталатын елдер тобы (АҚШ, Ресей, Қытай, Ұлыбритания, Франция және Германия) арасында Ортақ Кешенді Әрекет Жоспары (ОКӘЖ) немесе ағылшынша JCPOA келісімі жасалды. Бұл келісімге сай Иран уранды тек 3,67% деңгейінде ғана байыта алатын, ал байытылған уран қоры 300 кг-нан аспау керек еді. МАГАТЭ осы талаптардың орындалуын тексеріп отырды.
Алайда 2018 жылы АҚШ-тың бұрынғы президенті Дональд Трамп бұл келісімнен шығатынын мәлімдеп, Иранға қарсы жаңа санкциялар енгізді. Осыдан кейін Иран да келісім шарттарын біртіндеп бұза бастады. Қазіргі таңда Иран уранды 60% деңгейіне дейін байытуда, бұл бейбіт мақсаттағы шекке қарағанда әлдеқайда жоғары көрсеткіш.
МАГАТЭ-нің көзқарасы мен есебі
МАГАТЭ (Халықаралық Атом Энергиясы Агенттігі) — Иранның ядролық бағдарламасына техникалық және тәуелсіз мониторинг жүргізетін жалғыз халықаралық ұйым. Агенттіктің соңғы есебіне сәйкес, Иранда 2025 жылдың басында шамамен 120 кг-нан астам 60% байытылған уран бар. Бұл ядролық қару жасау үшін жеткілікті саналады, алайда оны нақты қаруға айналдыру үшін қосымша технологиялар мен уақыт қажет.
МАГАТЭ Иранмен ынтымақтастықтың нашарлағанына алаңдаулы. Агенттік сарапшыларының кейбір ядролық нысандарға кіруі шектелген, ал бақылау камералары алынып тасталған. Бұл халықаралық қоғамдастықтың сенімін әлсіретіп отыр.
АҚШ-тың позициясы және Трамп кезеңі
Дональд Трамптың әкімшілігі Иранмен жасалған 2015 жылғы келісімді "нашар" деп атап, Иранның аймақтағы агрессиялық әрекеттерін тежей алмайтынын айтты. 2018 жылы АҚШ келісімнен шыққаннан кейін, "ең жоғарғы қысым" саясаты басталды: Иранға қарсы экономикалық санкциялар қайта енгізіліп, мұнай экспортына тыйым салынды.
АҚШ-тың қазіргі президенті Джо Байден билікке келгеннен кейін келісімді қалпына келтіруге тырысты, бірақ келіссөздер сәтсіз болды. Иран уран байытуды тоқтатпай отыр және бұл Вашингтон-Тегеран арасындағы қарым-қатынасты ушықтыруда.
Израильдің ықтимал әскери әрекеттері
Израиль Иранның ядролық бағдарламасын өз ұлттық қауіпсіздігіне тікелей қауіп деп санайды. Иерусалим Тегеранның ядролық қаруға қол жеткізуіне жол бермеуге уәде берген. Израильдің арнайы қызметтері 2020 жылы Иранның ядролық бағдарламасының "әкесі" саналатын Мұсен Фахризадені өлтірді. Сондай-ақ Израиль бірнеше рет Ирандағы ядролық нысандарға кибершабуыл жасағаны туралы ақпараттар бар (мысалы, Stuxnet вирусы).
Әскери соққының қаупі үнемі талқыланып келеді. Егер Израиль нақты нысандарға әуе соққы жасайтын болса, бұл Иранның уран байыту мүмкіндігіне қысқа мерзімде кері әсер етуі мүмкін. Алайда, Тегеран ядролық инфрақұрылымын жер астына жасырған және бірнеше нысандарға бөлген. Бұл толық жойылуға жол бермейді.
Иран неліктен уран байытуды жалғастыруда?
Иран өз ядролық бағдарламасын бейбіт мақсатта — энергетика мен медицина саласында — пайдаланатынын алға тартады. Алайда, сарапшылар Тегеранның стратегиялық мақсаттарының бірі ретінде ядролық қару жасау мүмкіндігін сақтап қалу деп санайды. Бұл елдің АҚШ пен Израильге қарсы сес көрсету амалы болуы мүмкін.
Экономикалық санкциялар мен халықаралық қысым Иранды келіссөздерге итермелемей отыр. Керісінше, ішкі саяси элита "қарсылық арқылы келіссөз" жолын таңдаған секілді. Яғни қысым неғұрлым артқан сайын, Тегеран соғұрлым батыл әрекетке барады.
Иранның уранды байытуын тоқтату туралы мәселе тек техникалық емес, геосаяси және идеологиялық сипатқа ие. МАГАТЭ мен халықаралық қауымдастық Иранды ашықтық пен келісімге қайтаруға тырысуда. Алайда АҚШ-тың ішкі саяси өзгерістері, Израильдің әскери ұстанымы және Иранның ішкі консервативтік күштері бұл процеске үлкен әсер етуде.
Бүгінде Иран уранды байытуды жалғастыруда. Бұл үрдіс жалғасқан сайын ядролық қаруға қол жеткізу уақыты қысқара береді. Осыған байланысты Таяу Шығыстағы қауіпсіздік жағдайы одан әрі күрделене түсуі мүмкін. Бұл әлемдік қауымдастық үшін күрделі дипломатиялық сын болып қала бермек.