ҚҚС көтерілсе, бизнесмендер банкрот бола ма? Сарапшылар пікірі

Таяуда Үкіметтің кеңейтілген отырысында Ұлттық экономика министрлігі жаңа салық реформасы – ҚҚС ставкасын қазіргі 12%-дан 16-20%-ға дейін арттыру (ставка әлі нақты анықталған жоқ), сондай-ақ ҚҚС бойынша тіркеу шегі 78,6 млн теңгеден 15 млн теңгеге дейін) мәселесін көтерді, деп хабарлайды Sкifnews.kz ақпарат порталы.

Үкімет басшысы не деді?

Қазақстанда қосылған құн салығының (ҚҚС) мөлшерлемесін көтеру қажет. Бұл туралы Үкіметтің кеңейтілген отырысында премьер-министр Олжас Бектенов мәлімдеді.

Министрлер кабинеті басшысының айтуынша, Қазақстанда жекелеген оң нәтижелерге қарамастан, экономикалық өсімнің қарқыны жеткіліксіз. Елдің өнеркәсіптік әлеуеті әлдеқайда ауқымды.

«Бізде даму бюджетінің көлемі жеткіліксіз. Дамыған елдерде бұл мемлекеттік шығындардың 25 пайызына дейін жетеді, ал бізде бар болғаны 8 пайыз. Республикалық бюджеттегі шамамен 26 триллион теңгенің тек 2 триллионы ғана дамуға жұмсалады. Қалғанының бәрі – ағымдағы бюджет, оның едәуір бөлігі әлеуметтік шығындардан тұрады. Экономикалық дамудың негізін құрайтын салалар жеткілікті қаржыландырылмаған: электр және жылу энергетикасы, су шаруашылығы, газ көлік жүйесі, жолдар, инженерлік желілер мен инфрақұрылым. Даму институттары жеткілікті өтімділікпен қамтамасыз етілмеген. Мұндай жағдайда жоғары өсім қарқынын сенімді түрде қамтамасыз ету қиын. Елдің салық-бюджет жүйесін сауықтыру бойынша кешенді шараларды жүзеге асыру қажет. Қолданыстағы салық жүйесі мемлекетті инвестициялар көлемімен қамтамасыз етіп қана қоймай, кәсіпкерлерге қатысты әділетсіз болып отыр. Негізгі салық жүктемесі еңбекақы қорына, демек, өнімнің өзіндік құнына түседі. Кәсіпкердің тауары сөреге түспей жатып, ол салықтардың көп бөлігін төлеуге мәжбүр. Үкімет еңбекақы қорына түсетін жүктемені сатылымға ауыстыру арқылы азайтуды ұсынады. Ол үшін ҚҚС мөлшерлемесін көтеріп, бір мезгілде жұмыс берушілерге әлеуметтік салық пен міндетті зейнетақы жарналарын төмендету қажет. Бұл кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттырып, оларға қажетті қаржылық резервті құруға мүмкіндік береді», – деді Олжас Бектенов.

Сарапшылардың болжамы

Биылғы күзде енгізгісі келетін шараны сарапшылар қауымдастығы екіұшты қабылдады. Біреулер оның бюджет тапшылығы (2024 жылы 3,6 триллион теңге) және Ұлттық қордан ірі көлемде алынуы жағдайында оның қажеттілігі туралы айтса, енді бірі ықтимал келеңсіз салдары болатынына тоқталды.

«Қоғамдық тамақтандыру нысандарының 30% жабылады»

Қолданбалы зерттеулер орталығының директоры Талап Рахым Ошақбаев ҚҚС мөлшерлемесін көтеруге байланысты бірнеше тәуекелдерді атады:

• бағаның 8–12%-ға өсуі;
• азаматтардың нақты табыстарының 15–20%-ға төмендеуі;
• реформаның бірінші жылында қоғамдық тамақтандыру объектілерін 30%-ға дейін жабу;
• кедейліктің артуы;
• экономикалық өсу қарқынының төмендеуі.

«Мен көптеген компаниялар мен корпорациялар мөлшерлемені долларға 600 етіп белгілеп жатқанын білемін. Сондықтан, әрине, бізді үлкен инфляциялық спираль күтіп тұр. Теңгемен табыс табатын бәріміз кедей бола түсеміз. Қолда бар табысымыз азаяды. Ең алдымен, халықтың әлеуметтік жағынан осал топтары зардап шегеді, өйткені олардың тұтыну қоржынының едәуір бөлігі қымбаттайтын өнімдерден тұрады және олар одан да азырақ сатып алады», - деді Ошақбаев әлеуметтік желіде.

Ол салық реформасы жанар-жағармай бағасын ырықтандырумен, тұрғын үй-коммуналдық қызметтерге тарифтердің көтерілуімен және доллар бағамының көтерілуімен, сондай-ақ ықтимал сыртқы күйзелістердің аясында бір мезгілде жүргізілетінін еске салды.

Ошақбаевтың айтуынша, өткен аптада ҰЭМ жаңа Салық кодексінің жобасына бірқатар түзетулер енгізген. ҚҚС-ты ұлғайту және шекті мәнді төмендетумен қатар, әлеуметтік салықты жою және оңайлатылған декларация негізінде арнайы салық режимін (ТР) пайдалана алатын компаниялардың қызмет түрлерінің санын қысқарту (364-тен 40-қа дейін) жоспарлануда. .

ҰЭМ есептеулері бойынша, осы шаралардың арқасында бюджетке 2026 жылы 7,5 триллион теңге, 2027 жылы 8,4 триллион теңге, 2028 жылы 9,2 триллион теңге, 2029 жылы 10,1 триллион теңге қосымша кіріс түсуі мүмкін. Салыстыру үшін айтсақ, 2024 жылы республикалық бюджетке салық түсімдері небәрі 12,3 трлн теңгені құрады.

«Егер біреу 7,5 триллион теңге жинағысы келсе, бұл 7,5 триллион теңгені біреу беруі керек. Бұл ең алдымен біз, тұтынушылар, сәйкесінше, бизнес екені анық. Кейбір бизнес мүмкіндігінше бөлініп кетеді, ал басқалары жай ғана көлеңкелі секторға түседі. Менің ойымша, тіпті, мобильді телефон арқылы Kaspi аударымдарынан да олар қолма-қол ақшамен есептесуге көшеді», - деп санайды сарапшы.

Орта бизнестің кемінде 50%-ы жабылады

Экономист Сәбит Рысбаевтың пайымдауынша, қосымша құн салығы 12 пайыздан – 20 пайызға көтерілге бизнестің 50 пайызы жабылын тынады. Бұл туралы ол әлеуметтік желідегі парақшасында жазды.

«Осы ҚҚС-нашығып кетпеу үшін 1 ЖШС мен 1 ИП ұстаймын. Осылай упрощенкада отырамыз. Маржа 5-7% шамасы. 1 жылда 7-8 миллион табыспен аяқтасаң қуанасың. Мемлекетке 2-3 миллион теңге салық төлеймін. Енді порогты 15 миллионға түсіріп, ҚҚС-ті 20%-ға шығарса мен ЖШС-ны да, ИП-ыны да жабамын. Мынадай шарттармен жұмыс істеу мүмкін емес. Бәрін банкрот қыла саламын. ҚҚС 20% болса, біздегі маржа 10%-ға жетпейді. Жұрттың бәрі Нигматуллиндер сияқты Дубайдан 40 пәтер алып, жалға беріп 100% маржамен отырған жоқ.

Осындай жасқа келгенде біреуге кіріп жұмыс жасау да қиын. Таксист болайын десең оларды да қинап тастады. Әрі таксидың ақысы арзан бізде. Астана мен Алматыда 3.5 мың теңге төлеген кезде, тура сондайды Куала-Лумпурда 18 000 теңге төледік. Жалпы адамның қызметі бізде өте арзан ғой. Англияға кетіп құлпынай теріп болмаса қарға үркітіп жүрмесек болғаны.

Өткенде бір таныс осы ҚҚС-на шығып кетті. 74 миллион обороттан асып кеткен ғой. Енді оған 9 миллион қосымша ҚҚС шықты. Оның табысы да онша болмауы мүмкін. Салық комитетіне шақырып 50% бізге берсең мынаны жауып жібереміз деген. Ойлашы кәсіпкер 1 жыл ит болып жұмыс жасап 9 миллион таппайды. Салық комитетінің қызметкері жылы кабинетте отырып, мемлекеттен айлық алып бонусқа кәсіпкерлерден пара алады. Осындай 40-50 адамды ұстаса болды. Сосын 300-400 мың айлық алатын мемлекеттік қызметкерлер 300-400 мың доллардың үйінде тұрады. 3-4 миллион доллары болады. Осыны көріп кім кәсіп жасағысы келеді. Дәл сол порогты 15 миллионға түсіріп, ҚҚС 20%-ға шығарса шағын және орта бизнестің кемінде 50%-ы жабылады», - деп жазды Сәбит Рысбаев.

GRATA International заң фирмасының серіктесі Ержан Есімханов та ҚҚС мөлшерлемесін көтеру барша қазақстандықтардың қалтасына ауыр тиеді деп есептейді.

«ҚҚС операцияның екі түрінен – айналымнан және импорттан алынады. Яғни, елге импортталатын затты әкелсеңіз, ҚҚС төлеу керек. Бізде барлығы дерлік импортталады: дәл қазір киіп жүрген киіміңізден бастап осыны оқып отырған смартфонға дейін. ҚҚС 8%-ға өседі – импорттың бәрі сәйкесінше қымбаттайды. Импорттықтар қымбатырақ болады, бірақ әйтеуір отандықты әлі жасамаған», - деп жазды сарапшы Facebook-те.

Заңгердің пайымдауынша, ҚҚС төлемеу үшін бизнесті бөлу керек. Нәтижесінде бір жеке кәсіпкердің орнына 15. Біраз жылдан кейін орта бизнеске дейін өсетін компаниялар дамумен емес, табысын жасырумен айналысады. Нәтижесінде салық жинау өспейді, керісінше төмендейді.

Бизнесмен Ерлан Оспанов ҚҚС мөлшерлемесін 20 пайызға дейін көтеру бағаның өсуіне және орташа баға сегментіндегі сұраныстың төмендеуіне әкеледі деп санайды. Сарапшының пайымдауынша, тұтынушы арзан тауарлардың үстеме ақысын ерекше байқамайды және бұл шара сәнді тауарларға әсер етпейді.

Жиналған қаражат экономиканы дамытуға жұмсалуы керек

Tengenomika Telegram арнасының авторы Ғалымжан Айтқазин реформаны жақтайды, бірақ оны «жұқпалы есептер мен мұқият зерделеуден кейін» мұқият жүзеге асыру керек екеніне назар аударады.

«Өйткені мемлекет ҚҚС-ты күрт және бір мезгілде арттырса, айналым шегін төмендетсе және газ бен жанар-жағармай бағасын төмендетсе, бұл инфляцияның күшті айналымы ғана емес, сонымен қатар кәсіпкерлік белсенділіктің өте күрт бәсеңдеу қаупін тудырады», - деп ескертеді Айтқазин.

Айтқазиннің айтуынша, қосымша жиналған салықтар экономиканы дамытуға және азаматтардың әл-ауқатын жақсартуға бағытталғаны маңызды. Салық реформаларымен қатар бюджет шығыстарын тәртіпке келтіру және даму мақсаттарына басымдық беру бойынша реформаларды жеделдету қажет.

ҚҚС көтеруден басқа жол бар ма?

Белгілі экономист және Telegram Finance.kz арнасының авторы Андрей Чеботарев та ҚҚС мөлшерлемесін көтеруді жақтады, бірақ оның пікірінше, реформа әлдеқайда ертерек және тегіс жүргізілуі керек еді.

«Басқа жол бар ма? Әрине! Ұлттық қордан, қарызбен өмір сүре беруге болады. Мұның да айыбы жоқ – әлемнің ең дамыған елдері осылай өмір сүреді. Ұлттық қор бізге 10–15 жылға жетеді, мемлекеттік қарыздың төмендігінен біз несиелер бойынша тағы 10–15 жыл өмір сүре аламыз. Осылайша, бізде 20 жылдан 30 жылға дейін төмен салықтарымызбен жергілікті және шетелдік бизнесті қолдауды жалғастыра аламыз», - деді Чеботарев.

Экономист Қазақстанда тек екі жол бар деп есептейді: «бәрі жақсы деп сөйлеп, тарифтер мен салықтарды ұстап тұру және балаларымыздың ақшасы мен несиелеріне күн көру» немесе тарифтер мен салықтарды көтеру.

«Әрине, мұны бірте-бірте және ұзақ уақыт бойы жасау ауыртпалықсыз болар еді. Сонымен бірге, адамдарға нені, не үшін екенін түсіндіру, бірақ бізде басқаша, ерекше жол бар сияқты», - деп баса айтты сарапшы.

Сонымен бірге, Чеботарев ҚҚС ставкасының күрт көтерілуі тауарлар мен қызметтер бағасының өсуіне себеп болатынын, бірақ ол дереу және қысқа мерзімді болатынын атап өтті. Ал егер өсу бірте-бірте болса, онда инфляцияның жалпы үдеуі көбірек және ұзаққа созылуы мүмкін еді.

Экономист бизнестің «көлеңкеге» түсе бастайтынымен келіседі, бірақ төменгі шектерді ескере отырып, цифрландыру деңгейін қоса алғанда, мұны істеу қиынырақ болады.

«Әлемнің ешбір еліндегі бизнес салық төлеуді ұнатпайды. Әлемнің ешбір елінде бірде-бір халық өз салықтарын аз деп санамайды және оны төлеуді ұнатпайды», - деп түйіндеді экономист.

Үкіметтің ұстанымы

Бір күн бұрын Үкімет отырысының қорытындысы бойынша өткен брифингте Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғарин ҚҚС-ты 20 пайызға дейін көтеру тауарлар мен қызметтер бағасының 4,5 пайызға өсуіне әкелетінін айтты. Халықтың әлеуметтік осал топтарына инфляцияның үдеуінің салдарын сезінуіне жол бермеу үшін мемлекет атаулы әлеуметтік көмекті және мемлекеттік қызметкерлердің зейнетақысы мен жалақысын индекстеуді жоспарлап отыр.

Сонымен қатар, ставканы 20%-ға дейін көтеру арқылы билік әлеуметтік салық пен жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналарын алып тастамақ. Бұл еңбекақы қорына түсетін жүктемені 10 пайызға азайтады. Жұманғарин салық реформасы елдің дамуына «қуатты серпін» беретінін, өйткені қосымша жиналған қаражат экономиканың нақты секторына бағытталатынын айтты.