Сот жүйесін нығайту жолы

Қазіргі кезде соттар – қоғамдағы қа­тынастарды тұрақтандыруға ба­ғыт­талған зор өкілеттіліктері бар би­лік­тің шын мәніндегі дербес тәуелсіз тар­мағы. Қоғамның сот жүйесіне се­­ні­мі жылдан-жылға артып, сонымен қатар судьялар мен соттардың жұ­­мысына талап та күшейе түсті. Елі­­міздің Президенті Нұрсұлтан На­зарбаевтың «100 нақты қадам» – Ұлт жоспарында судьялардың жұ­мы­­с­ына, сонымен қатар, судьяларды ірік­теу прин­цип­те­рі­не, олардың іс-әрекетіне қатаң та­лаптар қоюы бе­кер емес.

Сондықтан алдағы съезде елі­міз­дің судьяларының талқылайтын бас­ты мәселесі – судьялардың кә­сі­би және моральдық келбетіне қоғам­ның қойып отырған талабы, сонымен қатар, судьялардың жаңа Әдеп ко­дексін қабылдау. Бұл бес институттық реформаны жүзеге асыру бойынша «100 нақты қадам – баршаға арналған қазіргі за­ман­ғы мемлекет» Ұлт жоспарының 19-қадамын іс жүзінде орындау болып табылады.

Судьялардың Әдеп кодексінің жо­ба­сында ел Президентінің, қоғам­ның судьяларға қойып отырған бар­лық талаптары ескерілген. Кодекс судьялардың мінез-құлық, жү­­­ріс-тұрыс ұстанымдарының Бан­го­лор принциптеріне және озық х­а­лықаралық тәжірибелерге не­гіз­дел­ген. Өйткені, судья азаматтық қо­­ғам­ның және мемлекеттің мүд­делерін қорғаудың жарасымды үйлесімін қамтамасыз етіп, тәуелсіз сот төрелігін қолдаудың негізі болып табылатын бұқара халықтың сот­қа сенімін нығайту мақсатында мінез-құлық пен әдептің жоғары стан­дарттарын қалыптастыруға және дамытуға міндетті.

Әдеп кодексін қабылдаумен қа­тар, тұтастай сот жүйесіне және жеке судьяларға қатысты басқа да мәселелерді талқылаған дұрыс деп ой­лаймын. Мәселен, азаматтардың құ­қықтары мен бостандықтарын қор­ғай отырып судья процеске қа­тысушылар тарапынан, не болмаса бұқаралық ақпарат құралдары та­ра­пынан болмасын, қандай да бір ықтимал қысымнан қорғалу құқын сезінуге тиіс. Жасыратыны жоқ, сот процесіне қатысушылар, әсі­ре­се, жеңіліп қалған жақ, жоғары тұр­ған сот сатыларына жолдаған ша­ғымдары мен жүгіністерінде өзінің пай­дасына шешілмеген сот актісін шы­ғарушы судьяның атына кір кел­тіруге дейін барады. Сонымен қатар, процеске қатысушылар БАҚ га­зеттер, телеарналар мен Интернет пор­тал­дары арқылы судьяларға ғана емес, әлі заңды күшіне еніп үл­гер­меген сот актілеріне қатысты да сын­дар айтып жатады. «Бұқаралық ақ­парат құралдары туралы» заңның 25-бабында шындыққа сәйкес кел­мейтiн мәлiметтердi тарату, азамат­тардың немесе ұйымдардың ар-ож­­даны мен абыройына нұқсан кел­­­тіру, бұқаралық ақпарат құрал­да­­ры арқылы сотқа ықпал жасау заң бойынша жауаптылыққа әкеп соғатындығы және бұқаралық ақпа­рат құралының иесi, таратушысы, бас ре­дакторы, таратылған хабарлар мен материалдардың авторлары жауапты болатындығы көзделген.

Алайда, әкімшілік құқық бұзу­шы­лық туралы кодекстің 26 немесе 33-тарауында сот жүйесінің және жеке­леген судьялардың сот төрелігін атқа­ру­дағы беделіне негізсіз нұқсан кел­тірілгені, бұқаралық ақпарат құ­рал­дарында шындыққа сәйкес кел­мейтін және тексерілмеген мә­ліметтерді жариялағаны үшін жау­ап­кершілік қарастырылмаған.

Нәтижесінде, судья қор­ған­­сыз қа­лады. Ол өзінің аты­на нақақ айып тақ­қан­дар­­ға жауап бере алмайды жә­­не өзін қорғай да алмайды. Ай­на­лып келгенде, ол соттағы өзінің әріп­те­­сі­не шағымданып ба­­рамайды ғой. Бұл мә­селе заң тұр­ғы­сында ше­­­ші­лу­ге тиіс деп есеп­­­тейміз. Су­­­дья­­ны ма­зақ ет­кені, ар-ож­да­ны мен абы­рой­ына нұқсан кел­тіретін мә­лі­мет­терді жария­ла­ға­ны үшін дербес жау­­ап­­кершілік қа­ра­стырылуы қа­жет.

Судьяны БАҚ тарапынан шаб­уылдардан қор­ғайтын өкілеттілік берілуі қажет. Ол үшін «Бұқаралық ақ­па­рат құралдары туралы» заң­да және бас­қа заңдарда осындай әрекеттері үшін БАҚ-тың жауап­кер­шілігін қарастыратын дербес бап болуы тиіс. Барлық соттар Судьялар одағы қо­ғамдық бірлестігінің мүшесі бол­­ғандықтан, олар шағымданған жағ­­дайда Одақ қолда бар барлық әдіс­­тер­мен, оның ішінде сотқа жү­гіну ар­қылы да судьялардың құқық­та­ры мен тәуелсіздігін қорғауы тиіс деп ой­лаймын.

Процеске қатысушыларға қа­тыс­­ты айтатын тағы бір ма­ңыз­­ды мәселе бар. Меніңше, аза­­мат­тық істер бойынша процес­ке­ қатысушылардың, соның ішінде аза­­­мат­тық-құқықтық дауларда сот­та­ шындыққа сай келмейтін дә­лел­де­­мелерді және әдейі жалған мә­лім­­­­еттерді бергендердің әкімшілік жә­­­не қылмыстық жауапкершілігін за­ң­­­­дылық тұрғысында бекіту қа­жет. Мұндай ұсыныстың туындап оты­р­­­ған себебі, кейде азаматтық про­­цесте тараптар қате позиция ұс­та­нып, сотқа жалған, бұрмаланған мә­­ліметтер мен айғақтар береді. Мұн­дай жағдайлар шы­ғарылатын сот актілерінің заң­ды­лығы мен әділ­ді­гі­не кері ықпал етуі мүмкін.

Сонымен қатар, Әкімшілік құ­­­қық бұзушылық туралы ко­декстің 653-бабында сотты құр­мет­­темеушілік, процеске қа­ты­су­­шы­лардың және өзге де адам­дар­­дың сотқа дәлелсіз келмегені үшін әкімшілік жауапкершіліктер қа­­ра­лған. Кейде қатысушылар про­цеске дәлелсіз келмей, сотқа құр­меттемеушілік көрсетеді. Бірақ жо­ғарыда аталған бап бойынша «олардың қатысуынсыз соттың iстi одан әрi қарауы мүмкiн болмайтын жағ­дайларда…» делініп міндеттеу шар­ты көзделмегендіктен, оларды жауапкершілікке тарту мүмкін емес. Сөйтіп, азаматтық істер бойын­ша тараптар мен басқа да процеске қатысушылар сотқа қатыспауға құ­қылы. Егер сот олардың келуін мін­дет­ті деп таппаса, осының салдарынан олар сот мәжілісін және тұтастай ал­ғанда биліктің сот тармағын елеусіз қал­дырған болып шығады.

Мұндай жағдай әкімшілік құқық бұ­­зушылық жөніндегі көптеген іс­терде кездеседі. Сонымен қатар, ат­қарушы билік органдарының өкілдері де сот процестерінен жалтарып жүреді. Біздіңше, процеске қатысушылардың соттың шақыруы бойынша келуі міндетті норма болып табылып, оны бұзушыларға қатал және қатаң жауапкершілік қарастырылуы тиіс. Осыған байла­нысты ӘҚБтК 653-бабының 1-тар­ма­ғындағы  «олар­­дың қа­ты­су­ы­н­­­-
с­ыз соттың iстi одан әрi қа­ра­уы мүм­кiн бол­майтын жағ­дай­лар­да» де­ген сөздерді алып тастау­ды ұсы­на­мын. Сонымен қа­тар, судья­лар­дың сот тө­ре­лігін ат­қа­ру­ бойын­ша жұ­мыс уа­қыт­­та­рын тиім­ді пай­да­­ла­нып, тех­­ни­­калық жә­не қосалқы мә­­­се­­ле­лерді шешу­ге алаң­­дамауы жә­не уа­қытын шы­ғын­да­мауы үшін су­­дья­лар­­дың кө­мек­­шісі ла­­у­азымын ен­­гізу қа­жет деп сана­й­мын.

Бақытбек БЕГАЛИЕВ,
Батыс Қазақстан облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының төрағасы