«Нөлдік төзімділік» саясаты: Бәрі жазалана ма?

Қазақстанда соңғы жылдары қылмыс деңгейі айтарлықтай өсті, бұл елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың жақсаруының жалпы көрінісіне қайшы келеді, деп хабарлайды Skifnews.kz ақпарат порталы.

Құқық қорғау жүйесінің өкілдері тіркелген қылмыстардың көбеюін жаңа есепке алу мен тіркеудің енгізілуімен, құқық қорғау органдары қызметінің ашықтығының артуымен түсіндіреді. Сонымен қатар, республикадағы жалпы қылмыстылық ахуалы, ең алдымен, меншікке қарсы қылмыстар мен ұсақ құқық бұзушылықтардың көбеюіне байланысты күрделене түскенін жоққа шығаруға болмайды.

Еліміздегі қылмыс деңгейін төмендету және қоғамдық қауіпсіздікті арттыру үшін 2012 жылдан бері Қазақстанда қоғамда ұсақ құқық бұзушылықтарға төзбеушілік ахуалын қалыптастыру саясатын белсенді түрде жүзеге асыруда. Бұзақылық, қоғамдық орындарда темекі шегу мен алкогольді ішу, қоқыс тастау және т.б. ұсақ, бірақ жиі жасалатын құқық бұзушылықтарға «мүлдем төзбеушілік» қағидатын қолдану ұсынылады. Жұмыс екі негізгі бағыт бойынша жүргізілуде: біріншісі – құқық қорғау органдарының ұсақ қылмыстардың алдын алу және оған қарсы күрес бойынша жұмыстарына мән беру, екіншісі – түрлі жобалар мен бірлескен іс-шаралар арқылы осы үдеріске қалың жұртшылықты тарту.

Бұл жұмыстың мақсаты ұсақ құқық бұзушылықтармен күрестегі ағымдағы жағдайды талдау және халық арасында оларға төзбеушілік атмосферасын қалыптастыру бойынша жүргізіліп жатқан саясатты бағалау болып табылады.

Осылайша, қылмысқа «мүлдем төзбеушілік» қағидатын жүзеге асыру стратегиялық міндет болып табылады. Сонымен қатар, қазіргі уақытта халық пен азаматтық қоғам институттарына нақты сенім арта отырып, құқық бұзушылықтың алдын алудың тиімді жалпы ұлттық жүйесі құрылмаған. Қоғамдық құқық қорғау құрылымдарының профилактикалық әлеуеті толық пайдаланылмай отыр.

Ұсақ құқық бұзушылықтарға «мүлдем төзбеушілік» қағидатын жүзеге асыру кезінде мемлекеттік органдар көптеген кедергілерге тап болады, оларды жеңу айтарлықтай күш пен ресурстарды қажет етеді. Әдетте, бұл кедергілер қазақстандық қоғамның әлеуметтік, мәдени және экономикалық дамуының ерекшеліктерімен анықталады.

Ең күрделі мәселелердің бірі – халықтың құқықтық мәдениетінің жеткіліксіз деңгейі. Қазақстандықтардың құқықтық сауаттылығын қалыптастыру, заңнама талаптарын сақтау және қолдана білу, жеке тұлғаның адамгершілік деңгейін арттыру азаматтық қоғам құруда мемлекеттік саясатта маңызды орын алуы тиіс.

Осы бағыттағы саясатты іске асыруға жауапты мемлекеттік құрылымдар бұл факторлардың қоғамдық өмірдегі рөлін үнемі түсіне бермейді және ескермейді, сондықтан қабылданған шараларды жүзеге асыру нақты нәтижелерге әкелмейді.

Сондықтан кеңестік кезеңде қалыптасқан іргетастарды азаматтарымыздың менталитетін ескере отырып, оның ішінде қолданыстағы заңнаманы жетілдіру арқылы «қайта құру» қажет деп есептейміз.

Осы жерде А.С. Ахметованың пікірімен келісуге тура келеді: «Құқықтық мәдениетті қалыптастыру үшін іс жүзінде «жұмыс істейтін» және азаматтық қоғамның талаптарына жауап беретін заңнаманың болуы қажет» деп атап көрсетеді. Демек, бұл заңдарды жасаушыларға құқықтық та, моральдық та үлкен жауапкершілік жүктеледі, өйткені олар заңды, ашық, адамгершілік принциптеріне қайшы келмейтін және жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын көрсетуі тиіс. Құқық нормалары адам үшін, оның дамуы үшін жасалуы керек және әділдік, бостандық, ақиқат сияқты мәдени құндылықтарға сай болуы керек»1.

Түнде қоқыс тастағаны немесе шулағаны үшін айыппұлдар: мұндай ұсақ құқық бұзушылықтарды да қудалау неге маңызды?

Сарапшылар Қазақстанда құқық бұзушылыққа мүлдем төзбеушілік саясаты қалай жұмыс істейтінін, бұл азаматтардың заң жүйесіне деген сеніміне қалай әсер ететінін және қоғамдағы ең кішкентай қылмыстардың да санын азайту үшін не істеу керектігін түсіндірді.

Төзбеушілік саясаты – ұсақ бұзақылық, үнсіздік заңын сақтамау, дәліздерге қоқыс тастау немесе қоғамдық орындарда темекі шегу болсын, кез келген құқық бұзушылыққа қоғамның теріс реакциясын білдіреді.

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі бұл саясаттың басты ұстанымы – қоғамды белсендіру: әрбір азамат елдегі тәртіп пен қауіпсіздікке жауапты болуы керектігін атап өтті.

«Біріншіден, әрбір азамат өзінің азаматтық позициясын танытуы керек, тіпті ең ұсақ және елеусіз құқық бұзушылыққа жол бермеу керек, екіншіден, азамат кез келген құқық бұзушылықты байқап, бей-жай қарамай, құқық қорғау органдарына хабарлауы керек. », - деп атап өтті ҚР ІІМ Әкімшілік полиция комитетінің департамент басшысы Ғалым Сарғұлов.

Бұл қоғамдық қауіпсіздікті нығайтудағы маңызды қадам болатын кез келген құқық бұзушылыққа төзбеушілік.

Қоғам қайраткері, заң ғылымдарының кандидаты Аян Төреқұловтың айтуынша, «мүлдем төзбеушілік» саясаты – бұл тіпті болмашы құқық бұзушылықтар немесе теріс қылықтар үшін заңда көзделген барынша мүмкін шектеулер мен санкцияларды қолдану арқылы қоғамдық қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған профилактикалық іс-әрекеттер саясаты.

Дегенмен, логикалық сұрақ туындайды: бұл кез келген, тіпті елеусіз болып көрінетін құқық бұзушылықтан кейін сөзсіз жаза болады дегенді білдіре ме? Қоқыс жәшігінің жанынан қоқысты тастау – жазалау, сағат 23.00-ден кейін шу шығару – жазалау, кіре берісте темекі шегу – жазалау.

«Біріншіден, сіз заңды жауапкершіліктің бұлтартпау принципі не екенін түсінуіңіз керек, менің ойымша, бұл құқық бұзушылыққа уәкілетті органдардың міндетті түрде әрекет етуінен және босатуға негіз болмаған жағдайда құқық бұзушыны жауапкершілікке тартудан тұратын іргелі идея. одан римдіктер айтқандай, dura lex, sed lex – заң қатал, бірақ ол заң», – дейді Аян Төреқұлов.

Мүлдем төзбеушілік саясатын жүзеге асырудың артықшылықтары арасында заңгер келесі факторларды атап өтеді: құқық бұзушылық санының азаюы, заңға бағынатын азаматтардың санының артуы, айыппұлдар есебінен бюджетті толықтыру. Дегенмен, бұл саясатты жүзеге асырудың кейбір тәуекелдері де бар. Аян Төреқұловтың айтуынша, заң орындаушылар тарапынан сыбайлас жемқорлықтың жасырын түрде өсуі мүмкін.

«Құқықтық медиа орталығы» қоғамдық қорының директоры Диана Окремова «мүлдем төзбеушілік» саясаты кең ауқымды тәсілдерді қамтиды деп санайды.

«Бұл жазалау қызметін атқаратын құқық қорғау органдары тарапынан да, қоғам тарапынан да нөлдік төзімділік – бұл жерде адамның ар-ожданы үлкен рөл атқарады деп есептеймін, қоғам тарапынан да Бұл қоғамда қабылданбағандықтан ғана емес, сонымен бірге қоғам оны сол үшін соттайтындықтан заң бұзу», - деп атап өтті сарапшы.

Оның пікірінше, бұл саясаттың негізгі мәні бірден жазалау емес, алдымен ескерту жасау: бұл әсіресе ұсақ құқық бұзушылықтарға қатысты.

«Тәсіл дана болуы керек, яғни адам ескертуді қабылдамаса, онда келесі жолы айыппұлдар немесе қоғамдық жұмыстарға тарту сияқты жазалар болуы керек , елде көлік жүргізу кезінде қауіпсіздік белдігін тағу керек деген ереже енгізілді, ол кезде маған шындыққа жанаспайтын болды - бәрібір бәрі қауіпсіздік белбеуінсіз жүреді, бірақ жеке өзіме екі рет айыппұл салынған кезде, мен көлік жүргізу кезінде қауіпсіздік белдігін тағып бастадым. », – деп Диана Окремова мысал келтірді.

Аян Төреқұлов те осындай ұстаным білдірді. Ескертусіз лезде жазалау шектен шығуды тудыруы мүмкін: заңды жауапкершіліктің бұлтартпастығы принципі мен адамды заңды жауапкершілікке тартудың мақсаттылығы қағидасы арасындағы ақылға қонымды тепе-теңдікті сақтау қажет.

Заңгер қоғамда нөлдік төзімділік саясаты толығымен қалыптасуы үшін азаматтар арасында «шартты рефлекстерді» дамыту бойынша өзара байланысты шаралар кешенін жүргізу қажеттігін атап өтті:

- Әдiлет және iшкi iстер органдары өкiлдiк ететiн мемлекеттiк органдар азаматтық қоғам институттарымен бiрлесiп әзiрлеп, кемiнде бес жыл iске асыру мерзiмiмен құқық бұзушылыққа мүлдем төзбеушiлiк тұжырымдамасын енгiзсiн.

- Мемлекеттік және жеке секторларда «Жоғарыдан келген үн» доктринасын енгізіңіз: Көшбасшылар қабылданған ережелерді сақтау қажет екенін жеке мысалдармен көрсетеді.

- Мемлекет азаматтарды қоғамдық пайдалы әрекеттерге белсендірек ынталандыруы керек.

- Құқық бұзушының атқаратын қызметіне қарамастан, барлық деңгейдегі жауапкершіліктің ашықтығы мен бұлтартпастығы.

- Заңды жауапкершілік қағидатын нақты іске асыруға қол жеткізуде азаматтық қоғам институттарының рөлін күшейту.

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі қоғамда құқық бұзушылыққа мүлдем төзбеушілікті қалыптастыру бойынша қазірдің өзінде қандай жұмыстар жүргізіліп жатқаны туралы айтты.

«Ішкі істер органдары бұзақылық әрекеттердің жолын кесу, қоғамдағы тәртіпсіз және мәдениетсіз мінез-құлықтың алдын алу бойынша жұмыс жүргізуде», - деді Ғалым Сарғұлов.

Ведомствода жыл басынан бері 10 миллионнан астам әкімшілік құқық бұзушылық анықталғанын атап өтті. Олардың арасында:

- бөтеннің мүлкіне қасақана зиян келтіру;

- ұсақ бұзақылық жасау;

- тыныштықты бұзу;

- жалпы аумақтардың ластануы;

- белгіленбеген жерлерде темекі шегу;

- алкогольдік ішімдіктерді ішу немесе мас күйінде қоғамдық орындарға шығу;

- қоғамдық орындарда қудалау.

Ғалым Сарғұлов бейнебақылау камераларын қолдану арқылы қоғамдық тәртіпті бұзу фактілерін анықтау бойынша да жұмыс күшейтілгенін: тоғыз мыңға жуық қылмыстық құқық бұзушылық тіркеліп, 500 мыңнан астам әкімшілік құқық бұзушылық анықталғанын айтты. Күн сайын қоғамдық тәртіп пен жол қауіпсіздігін қамтамасыз етуге 14 мыңнан астам адам – полиция қызметкерлері мен Ұлттық ұлан қызметкерлері жұмылдырылады.

«Осылайша, барлық көрсеткіштер бойынша құқықбұзушылықтарды анықтау жұмыстарының жандануы байқалады, бұл құқық бұзушылыққа мүлдем төзбеушілік қағидатын нығайтуға ықпал етеді», - деп түйіндеді сөзін Ғалым Сарғұлов.

1. Ахметов А.С. Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасының мысалында адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын іске асыру процесіндегі құқықтық мәдениеттің рөлі //

Тула мемлекеттік университетінің жаңалықтары. Экономикалық және заңгерлік ғылымдар. – 2014. – 38-39 б