Қазақстанда некелесу азайып, туу көрсеткіші неге төмендеп кетті?

2024 жылдың қаңтар-желтоқсан айларында елде 278 698 бала дүниеге келді, бұл 2023 жылмен салыстырғанда 4,2%-ға аз (290 894 бала), деп жазады Skifnews.kz ақпарат порталы.

Туу көрсеткіштері мен статистика

Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, 2024 жылы туу коэффициенті 1 000 адамға шаққанда 18,47-ні құрады, ал 2023 жылы бұл көрсеткіш 19,54 болған.

Керісінше, өлім коэффициенті өсіп, 2024 жылдың алғашқы 9 айында 6,59-ға жетті. Салыстырар болсақ, 2023 жылы бұл көрсеткіш 6,46-ны құраған.

Туу көрсеткіші жоғары өңірлер:

• Түркістан облысы – 40,3 мың бала (жылдық төмендеу – 2,9%),
• Алматы қаласы – 26,1 мың бала (жылдық төмендеу – 1,1%),
• Алматы облысы – 24,2 мың бала (жылдық төмендеу – 3,5%).

Туу көрсеткіші төмен өңірлер:

Ұлытау, Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстары көш соңында.

Туу көрсеткішінің төмендеуі барлық 20 өңірде байқалады. Алматы қаласында бұл көрсеткіш тек 1,1%-ға азайса, Солтүстік Қазақстан облысында төмендеу 7,9%-ға жетті.

Халық саны мен өсімі

2024 жылғы 1 желтоқсандағы дерек бойынша Қазақстан халқының саны 20 265 320 адамды құрады. Жыл ішінде жалпы халық саны 231 478 адамға өсті. Оның ішінде 217 133 адам табиғи өсімнің үлесінде, ал 14 345 адам көші-қон есебінен көбейген.

• Халықтың орташа өсімі – 1,16%.
• Қала халқы – 12 629 615 адам,
• Ауыл халқы – 7 519 966 адам.

Бұл деректер елдегі демографиялық жағдай мен туу көрсеткішінің жалпы төмендеу үрдісін көрсетеді.

Қазіргі таңда көптеген елдерде, соның ішінде Қазақстанда, неке санының азаюы және ажырасу көрсеткіштерінің артуы қоғамның демографиялық жағдайына кері әсерін тигізіп жатыр. Бұл мәселе тек отбасы институтына ғана емес, сонымен қатар ұлттың тұрақтылығы мен болашағына қатысты алаңдаушылық тудыруда.

Қазақстандағы демография мәселесі

Қазақстанның демографиялық ахуалы елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайының маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Соңғы онжылдықта демографиялық жағдайдың кейбір көрсеткіштері жақсарғанымен, әлі де шешімін табуды қажет ететін күрделі мәселелер бар.

1. Халық санының өсу қарқынының баяулауы

Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, 1 желтоқсанда Қазақстанда 20 265 320 адам тұрған. 2024 жылдың басымен салыстырғанда қазақстандықтар 231 478 адамға көп. Табиғи өсім 217 133 адамды, көші-қон сальдосы 14 345 адамды құрады.

Қазақстан халқының саны 2025 жылға қарай 20 миллионнан асқанымен, халықтың өсу қарқыны баяу. Бұл бірнеше себептерге байланысты:

• Туу көрсеткішінің төмендеуі: Қалалық аймақтарда туу көрсеткішінің азаюы байқалуда. Бұл өмір сүру деңгейінің өзгеруімен, жұмысбастылықтың артуымен және жастардың отбасын құруға асықпауымен байланысты.

• Эмиграция: Кейбір азаматтардың, әсіресе жоғары білікті мамандардың, шетелге көшуі халықтың өсу қарқынына кері әсер етеді.

Негізгі статистика

Қазақстандағы некелесу мен ажырасу көрсеткіштері соңғы жылдары төмендегідей өзгерістерді көрсетеді:

• Некелесу санының азаюы: Соңғы онжылдықта некеге тұру саны біртіндеп азайып келеді. Жастардың отбасын құруға асықпауына, экономикалық қиындықтарға және өмірлік басымдықтардың өзгеруіне байланысты бұл көрсеткіш төмендеген.
• Ажырасу санының көбеюі: 2020 жылдары ажырасу жағдайлары күрт өскен. Қазіргі таңда әрбір үшінші немесе төртінші отбасы ажырасумен аяқталады.

Неке санының азаюы

Неке санының төмендеуі – бұл отбасы құруға деген көзқарастың өзгеруін және жастар арасында жауапкершілікті мойнына алудан қашуды көрсетеді. Бірқатар сарапшылардың пікірінше, неке санының азаюына келесі факторлар ықпал етеді:

1. Экономикалық жағдай: Жастардың тұрақты жұмыс орнының және тұрғын үйдің болмауы отбасы құруға кедергі келтіреді.

2. Мәдени және әлеуметтік өзгерістер: Жастардың отбасылық құндылықтарға деген көзқарасы өзгере бастады. Олар көбінесе мансап пен өзін-өзі дамытуға басымдық береді.

3. Азаматтық некелердің артуы: Кейбір жастар ресми некеге тұрудың орнына азаматтық некені таңдайды, бұл статистикалық тұрғыда неке санының азаюына әкеледі.

2. Аймақтар арасындағы демографиялық теңсіздік

Қазақстанда халықтың тығыздығы әртүрлі аймақтарда біркелкі емес. Мысалы:

• Солтүстік аймақтар: Халық санының азаюы байқалуда. Туу көрсеткіші төмен, ал көшіп-қону деңгейі жоғары.

• Оңтүстік аймақтар: Туу көрсеткіші жоғары және халық саны артып келеді.

Бұл аймақтық теңсіздік экономикалық және инфрақұрылымдық мәселелерді күшейтеді.

3. Халықтың қартаюы

Қазақстанда халықтың қартаюы байқалуда. Бұл мәселе туу көрсеткішінің төмендеуімен және өмір сүру ұзақтығының артуымен байланысты.

• Еңбекке жарамды халықтың үлесі азайып, қарт адамдардың үлесі артып келеді.

• Қартаю мәселесі зейнетақы жүйесіне және әлеуметтік қамтамасыз ету саласына жүктемені күшейтеді.

4. Урбанизация және ауылды жерлердегі халық санының азаюы

Қалаларға көшу үрдісі күшеюде, бұл ауылдық жерлердегі халық санының азаюына алып келуде. Ауылдарда халық санының азаюы келесі мәселелерге әкеледі:

• Экономикалық белсенділіктің төмендеуі.

• Әлеуметтік инфрақұрылымның құлдырауы (мектептердің, ауруханалардың жабылуы).

• Еңбек ресурстарының тапшылығы.

5. Этникалық құрам мен мәдени ықпал

Қазақстанның демографиялық құрылымы көпэтникалық сипатқа ие. Этникалық топтардың арасындағы туу көрсеткіштері, көші-қон үрдістері мен мәдени ықпал демографиялық үрдістерге әсер етуде.

6. Денсаулық сақтау мен өмір сүру деңгейі

Халықтың денсаулығы – демографияға әсер ететін маңызды факторлардың бірі:

• Аурулардың таралуы, әсіресе созылмалы және жұқпалы аурулар, халықтың денсаулық жағдайын нашарлатады.

• Ана мен бала өлімінің деңгейі азайғанымен, кейбір аймақтарда бұл көрсеткіштер әлі де жоғары.

Шешім жолдары мен ұсыныстар

Қазақстандағы демографиялық мәселелерді шешу үшін келесі шаралар ұсынылады:

1. Отбасыларды қолдау:

   • Көпбалалы отбасыларға қаржылық көмек көрсету.

   • Жастарға отбасын құру үшін қолжетімді тұрғын үй бағдарламаларын ұсыну.

   • Туу көрсеткішін ынталандыратын әлеуметтік бағдарламаларды күшейту.

2. Аймақтық саясат:

   • Солтүстік аймақтарды дамыту үшін арнайы бағдарламалар қабылдау.

   • Аймақтардағы инфрақұрылымды жақсарту арқылы халықты ауылдық жерлерде тұрақтандыру.

3. Денсаулық сақтау жүйесін жетілдіру:

   • Ана мен бала денсаулығын қорғау бағдарламаларын кеңейту.

   • Халықтың денсаулық деңгейін арттыру үшін алдын алу шараларын енгізу.

4. Көші-қон саясатын реттеу:

   • Қазақстаннан шетелге эмиграцияны азайту үшін жоғары білікті мамандарды елде ұстау саясатын жетілдіру.

   • Шетелден этникалық қазақтарды елге көшіруді ынталандыру.

5. Экономикалық мүмкіндіктерді арттыру:

   • Жұмыссыздықты азайту және жастар үшін жаңа жұмыс орындарын ашу.

   • Экономиканың әртүрлі секторларында халықты жұмыспен қамту мүмкіндіктерін кеңейту.

Қорытынды

Қазақстандағы демографиялық мәселелер ұлттық деңгейде кешенді шешімдерді талап етеді. Халық санының тұрақты өсуін, аймақтық теңгерімділікті және халықтың әл-ауқатын арттыруды қамтамасыз ету – мемлекеттің басым міндеттерінің бірі. Бұл үшін тиімді саясат пен қоғамның бірлескен әрекеті қажет.