Қатерден келісімге: Иранның ядролық бағытын өзгертуге не себеп?

2024 жылдың екінші жартысынан бастап халықаралық аренада Иранның ядролық бағдарламасына қатысты жағдай қайта шиеленісе бастады. Бұл шиеленіс Иранның уран байыту деңгейінің көтерілуі, сондай-ақ АҚШ пен Израильмен қарым-қатынастарының ушығуы аясында туындап отыр. Сонымен қатар, соңғы апталарда Иран билігі ядролық келіссөздерге қайта отыруға дайын екенін мәлімдеді. Бұл қадамға не себеп болды? Ол сұраққа жауап іздеу үшін геосаяси, экономикалық және ішкі саяси факторларға көз жүгіртейік.

1. Экономикалық қысым және санкциялар

Иран экономикасы АҚШ пен Батыс елдерінің санкцияларынан қатты зардап шекті. 2018 жылы Дональд Трамп әкімшілігі Иранмен жасалған 2015 жылғы ядролық келісімнен (JCPOA) біржақты шығып, санкцияларды күшейткен болатын.

Нәтижесінде:

Иранның мұнай экспортынан түсетін кірісі күрт төмендеді; Ұлттық валюта (риал) құнсызданып, инфляция деңгейі артты; Халықтың тұрмыс деңгейі нашарлап, ел ішінде наразылықтар жиіледі.

Санкциялардан құтылу үшін Иранға келіссөздерге қайта отыру тиімді. Бұл – ел экономикасын қайта тірілтудің басты жолы.  

2. Ішкі саяси тұрақсыздық

Иран ішінде соңғы жылдары бірнеше ірі халық толқулары болып өтті. Әсіресе:

2022 жылы Махса Аминидің қазасынан кейінгі әйелдер қозғалысы 2024 жылы ел президенті Раиси қаза тапқаннан кейінгі билік вакуумы

Мұның бәрі ел басшылығын ішкі тұрақтылықты сақтау жолында жұмсақ саясат жүргізуге итермеледі. Келіссөздер арқылы шетелдік қысымды азайту – ішкі наразылықты төмендетудің бір амалы.

3. Геосаяси мүдделер

Бүгінгі таңда Иран Таяу Шығыстағы бірқатар жанжалдарға тікелей немесе жанама қатысып отыр:

Ливандағы Хезболла арқылы Йемендегі хуситтерге қолдау көрсету арқылы Палестина мәселесінде — Израильге қарсы бағытта

Бұл әрекеттер Иранның Израиль мен АҚШ-пен қақтығыс мүмкіндігін күшейтеді. Сондықтан Тегеран ядролық мәселе бойынша қысымды азайтып, басқа бағыттарда маневр жасауға тырысып отыр.

4. Халықаралық беделді қалпына келтіру

Иран халықаралық сахнада оқшауланған ел бейнесін алған. Бірақ қазіргі билік Қытаймен, Ресеймен жақындасу арқылы өз позициясын күшейтуге тырысуда. Алайда толық одақ болу қиын, сондықтан Батыспен диалог жүргізу – балама жол. Ядролық келіссөздерге оралу – Иранның дипломатиялық салмақта қайта орын алуына мүмкіндік береді.

Иран не талап етеді?

Иран келіссөздерге тек өз шарттарымен келгісі келеді. Олар мыналарды талап етуі мүмкін:

АҚШ санкцияларының біртіндеп алынуы Кепілдік – қайтадан келісімді бұзбау туралы (Трамп кезіндегідей жағдай болмауы үшін Мұнай экспортын еркін жүргізу мүмкіндігі

Иранның ядролық келіссөздерге қайта оралуға дайын болуы – бірнеше фактордың тоғысуынан туындаған шешім: Экономикалық құлдырау және санкциялық қысым, Ішкі тұрақсыздық пен халық наразылығы, Геосаяси күрделену және соғыс қаупі, Халықаралық оқшауланудан арылу ниеті.

Бұл қадам – Иран үшін мәжбүрлі, бірақ стратегиялық маңызы бар шешім. Ал әлемдік қауымдастық үшін – Таяу Шығыстағы қауіпсіздік пен тұрақтылықтың бірден-бір мүмкіндігі.