Алдағы уақытта Палестина мемлекеттілігін мойындаушы елдердің саны одан әрі артпақ.
Палестина мен Израиль арасындағы қақтығысқа толы ондаған жылдар ішінде «екі халыққа – екі мемлекет» формуласы халықаралық қауымдастықтың басты ұстанымы болып келді. Алайда толыққанды тәуелсіз Палестина мемлекеті күні бүгінге дейін құрылмай отыр. 2023 жылғы қанды соғыс бұл мәселені әлем назарына қайта шығарып, жаңа мемлекет құру туралы бастамаларға түрткі болды. Газадағы ауыр гуманитарлық апат – мыңдаған адамның қаза тауып, екі миллион тұрғынның өмірі қатерге тіленген жағдай – әлем лидерлерін түбегейлі шешім іздеуге мәжбүрлеуде. Енді сұрақ туындайды: Палестина өз алдына жаңа мемлекет ретінде қалыптаса ала ма, жоқ әлде бұл тек арман күйінде қала бере ме? Бұл сұрақтың жауабын Skifnews.kz ақпарат порталының сараптама материалынан оқи аласыздар.
2023 жылғы қазан айындағы Газадағы қарулы қақтығыстар мен гуманитарлық дағдарыстан кейін халықаралық аренада Палестина мемлекетінің құрылуына қолдау күшейе түсті. 2025 жылғы қыркүйекте БҰҰ Бас Ассамблеясы Палестинаға байланысты арнайы декларация қабылдап, онда екі мемлекет негізіндегі шешімді ашық қолдады. «Нью-Йорк декларациясы» деп аталған бұл құжат Батыс жағалау мен Газа секторын біріктіріп, Палестинаны толыққанды егемен мемлекет ретінде құру жолын белгілеуді көздейді. Аталған қарарды 142 мемлекет қолдап, 10 ел қарсы дауыс берді. Қарарда ХАМАС қозғалысының 2023 жылы 7 қазанда жасаған шабуылдары қатаң айыпталып, Газадағы барлық тұтқындарды дереу босату талабы қойылды. Сондай-ақ декларацияда Газа секторын бақылауды ХАМАС тоқтатып, қаруын Палестина әкімшілігіне тапсыруы керектігі және аймақта бейбітшілікті сақтау үшін БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің мандатымен уақытша халықаралық тұрақтандыру миссиясын орналастыру ұсынылған.
Бұл қадамды кей сарапшылар Палестина мемлекетінің жолында маңызды бетбұрыс деп бағалап отыр. Декларация қабылданған соң, БҰҰ аясында екі мемлекет шешімін жүзеге асыру бойынша жоғары деңгейлі конференция өткізу жоспарланып, онда бірқатар Батыс елдері Палестинаны ресми танитынын мәлімдемекші. Мәселен, бұрын Палестинаны мойындамаған Ұлыбритания мен Франция сынды мемлекеттер енді оны тәуелсіз ел ретінде тануға дайын екенін аңғартуда. Бұл – халықаралық қолдаудың бұрын-соңды болмаған деңгейге көтерілгенінің белгісі.
Шын мәнінде, Палестина мемлекетінің жарияланғанына отыз жылдан асты. 1988 жылы қуғындағы Палестина басшылығы Алжирде Палестинаның тәуелсіздігін біржақты жариялап, Шығыс Иерусалимді астана деп атаған болатын. Сол уақыттан бері әлемнің көп бөлігі бұл мемлекетті сөз жүзінде мойындап келеді. 2025 жылдың өзінде БҰҰ-ға мүше 193 елдің 147-сі Палестинаны егемен мемлекет ретінде таниды екен. Олардың қатарында Қазақстан да бар – біздің еліміз 1992 жылдың сәуірінде Палестинамен дипломатиялық қатынас орнатып, оның тәуелсіздігін ресми мойындады. 2012 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы Палестинаға ұйым жанында «бақылаушы мемлекет» дәрежесін беріп, оның халықаралық құқық субъектісі ретіндегі статусын нығайта түсті. Дегенмен бұл әлі толыққанды мүшелік емес, себебі Палестинаның Біріккен Ұлттар Ұйымына толық мүше болып кіруіне Қауіпсіздік кеңесіндегі кейбір державалар кедергі жасап келеді.
Израиль мен АҚШ ұзақ жылдар бойы Палестинаның дербес мемлекет болуына қарсы позиция ұстап отыр. Әсіресе, Израиль тарапынан қатаң қарсылық бар. Израиль премьер-министрі Биньямин Нетаньяху ешқашан Палестина мемлекетінің құрылуына жол бермейтінін ашық мәлімдеді. АҚШ өкілдері де соңғы БҰҰ қарарын сынап, мұндай біржақты қадамды дұрыс емес деп есептейтіндерін білдірді. Вашингтон Палестина мәселесінде Израильдің қауіпсіздік мүдделерін алға тартып, БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінде бұрын Палестинаны мемлекеттік дәрежеде мойындауға бағытталған талпыныстарды бірнеше рет жүзеге асырғаны белгілі. Мысалы, 2011 жылы Палестинаны БҰҰ-ға толық мүшелікке қабылдау туралы өтінім де дәл осындай қарсы әрекеттерге тап болды. Демек, сыртқы саяси кедергілер әлі де аз емес.
Ішкі мәселелер де күрделі. Бүгінде Палестина жері факті жүзінде екі бөлікке бөлінген. Батыс жағалауды Палестина ұлттық әкімшілігі (ФАТХ қозғалысы басқаратын), ал Газа секторын ХАМАС бақылайды. Бұл екі ұйымның арасында саяси келіспеушіліктер мемлекет құру жолындағы бірігіп қимылдауға бөгет болды. ХАМАС өз билігін әскери күшпен ұстап отыр және ол қаруды тек егемен Палестина мемлекеті толық құрылған жағдайда ғана тапсыратынын мәлімдеген болатын. Яғни, жау жағаласып отырғанда, палестиналықтардың өз ішінде де ынтымақ керек-ақ. Егер Газа секторындағы басқару Палестина әкімшілігіне өтпесе, біртұтас мемлекет құру қиынға соғады.
Соған қарамастан, әлемдік қауымдастық Палестина мемлекетінің құрылуы Таяу Шығыстағы түйткілді түйіндерді шешудің басты жолы екенін түсініп отыр. БҰҰ Бас хатшысы мен көптеген елдердің көшбасшылары екі мемлекет шешімінен басқа әділ жол жоқ деп талай мәрте атап айтты. Жақында БҰҰ Бас Ассамблеясының мінберінен сөйлеген Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев та көпжылдық жанжалдың жалғыз шешімі – Шығыс Иерусалим астанасы болатын тәуелсіз Палестина мемлекетін құру екенін қадап айтты. Қазақстан бастапқыдан-ақ Палестина тәуелсіздігін қолдап келеді, сондай-ақ 2024 жылғы 10 мамырда БҰҰ Ассамблеясы Палестинаның ұйымға толық мүшелік алу құқығын мойындайтын қарар қабылдағанда, оны жылы қарсы алғанын білдірді. Бұл біздің елдің ұстанымы халықаралық құқық пен әділеттілікке негізделгенін көрсетеді.
Алдағы уақытта Палестина мемлекеттілігін мойындаушы елдердің саны одан әрі артпақ. Мәселен, Еуропаның өзінде бұған дейін бейтарап қалып келген Ұлыбритания, Германия, Италия сияқты ірі мемлекеттерде де пікір өзгерістері байқалады. Кейбірі тікелей ресми тануға әзірленсе, енді бірі Израиль мен Палестина арасындағы келіссөздерді шартты түрде байланыстырмақшы. Дегенмен уақыт Палестинаның пайдасына жұмыс істеп тұрған сияқты. Қазірдің өзінде әлем мемлекеттерінің үштен екі бөлігінен астамы оны мойындаған. Көптеген дамушы елдер, мұсылман әлемі және Латын Америкасының басым бөлігі әлдеқашан Палестинаны дербес ел деп санайды. Тіпті Еуропаның Норвегия, Испания, Ирландия секілді кейбір мемлекеттері де 2024 жылы ресми тану туралы мәлімдеме жасап үлгерді. Бұл үрдіс жалғаса берсе, Израиль мен АҚШ-тың қарсылығына қарамастан, Палестина мәселесінде жаңа геосаяси шындық қалыптаспақ.
Әлбетте, халықаралық мойындау қағаз жүзінде қалғанының өзінде, Палестина жерінде шынайы егемен мемлекет құру – оңай міндет емес. Басты кедергі – Израильдің оккупациясы жалғасып жатқан Батыс жағалаудағы жағдай. Ірі еврей қоныстары кеңейіп, Шығыс Иерусалим де толық бақылауға алынған. Мұндай жағдайда Палестинаға тиесілі аумақ үзілмелі анклавтардан тұратын «мозайкаға» айналып барады. Егемен мемлекеттің өміршеңдігі үшін оның аумағы тұтас, шекарасы анық және сыртқы әлеммен байланысы болуы тиіс. Қазіргідей бөлшектенген аймақ пен экономикалық тәуелділік жағдайында Палестина мемлекеті тек символдық сипатта қалуы ықтимал.
Дегенмен, халықаралық қауымдастықтың қазіргі күш-жігері белгілі дәрежеде үміт отын жағады. БҰҰ Ассамблеясының соңғы қарары – көпжылдық тоқыраудан кейінгі алға жылжу белгісі. Бұл жолда ең үлкен міндет – Израиль басшылығын өз саясатын қайта қарауға мәжбүрлеу. Үздіксіз қақтығыс ешкімге жеңіс әкелмесін түсінген әлем Израильге қысымды күшейтіп, Палестина халқына өз мемлекетінде бейбіт өмір сүру құқын қамтамасыз етуге талпынуда. Палестина мемлекеті құрыла ма деген сұраққа келсек, оның жауабы ғаламдық және аймақтық саясаттағы күштердің жігеріне байланысты болмақ. Үміт пен күдік аралас осы үдерісте ең бастысы – әділдік пен бейбітшілікке деген ұмтылыс жоғалмауы. Сол ғана жаңа мемлекетке жол аша алады. Егер Палестина түбінде өз жерінде дербес мемлекет ретінде орнығып, көршілес Израильмен қауіпсіздік пен өзара құрметке негізделген қатынас орната алса, Таяу Шығыстағы тұрақты бейбіт өмірге жол ашылар еді. Сондықтан жаңа мемлекет құру үміті – тек палестиналықтардың ғана емес, бүкіл әлемнің бейбітшілікке деген ортақ тілегі болып қалмақ.