Үлкен Алматы көлінде әлемдегі ең ұзын аспалы көпір салынбақ: бұл бюджетті талан-таражға салу ма әлде қажеттілік пе?

Алматы қаласының маңындағы Үлкен Алматы көлі – табиғаттың інжу-маржаны саналады. Дегенмен, соңғы уақытта бұл әсем көл тек көрікті жер ғана емес, түрлі талқының тақырыбына айналды. Себебі осы БАО (Үлкен Алматы көлі) аумағында әлемдегі ең ұзын аспалы көпірді салу жоспары жарияланды. Ұзындығы 750 метрге жететін аспалы жаяу көпір жобасы жүзеге асса, ол Гиннестің рекордтар кітабына енетін бірегей құрылыс болмақ. Жобаның бастамашылары – Қазақстанның ұлттық парктерін қолдау қоры мен оның серіктестері. Олар бұл көпірді 2600 метр биіктікте, тау арасындағы шатқалға салуды ұсынып отыр. Алдын ала есептеу бойынша, құрылыстың құны шамамен 5 млн АҚШ долларын (шамамен 2,3 млрд теңге) құрайды. Қазіргі таңда бастамашылар осындай көлемдегі инвестицияға жеке инвесторлар іздестіріп жатқан көрінеді. Алайда қоғамда бұл ұсынысқа қатысты пікір екіге жарылды: бір тарап оны туризмді дамыту үшін керек десе, енді бірі бюджетті игерудің жаңа амалы ретінде сынап отыр. Сонымен, БАО-дағы аспалы көпір – шын мәнінде қажетті жоба ма, әлде артық шығын ба? Бұл туралы Skifnews.kz ақпарат порталының сараптамалық материалынан оқи аласыз.

Ресми ақпаратқа сүйенсек, Үлкен Алматы көлі маңайында ауқымды туристік инфрақұрылым құрылысы көзделген. Оның ішінде жаңа визит-орталық, көлді айнала өтетін шолу соқпағы, демалушыларға арналған глэмпинг аймақтары, заманауи дәретханалар және ең бастысы – шатқал үстінен өтетін аспалы жаяу көпір салу бар. Бұл бастамалардың артында Qazaq National Parks (QNP) деп аталатын компания тұр, ол ұлттық парктерді қолдау қорының негізгі серіктесі екені айтылады. Жоба авторларының пайымдауынша, жыл сайын мыңдаған турист баратын БАО аумағында реттелмеген жабайы туризмді «тәртіпке келтіріп», келушілерге ыңғайлы жағдай жасау керек. Қазірдің өзінде көлге автокөлікпен баруға тыйым салынса да, жаяу баратын туристер саны өте көп. Тиісті инфрақұрылым болмауы салдарынан қоршаған ортаға зиян келіп жатқаны да байқалады. Мысалы, ұлттық парк өкілдерінің мәліметінше, БАО төңірегінде туристер таптауынан өсімдік жамылғысы жұқарып, топырақ эрозиясы күшейген, сонымен бірге адамдардың көптігі аймақтағы сирек кездесетін құстарға (Қызыл кітапқа енген сақалтай, сутартар сияқты құстарға) мазасыздық туғызуда. Демек, белгілі деңгейде инфрақұрылым қажет екені түсінікті.

Жоба жетекшілері көл маңын абаттандыру арқылы әрі экологияны қорғап, әрі адамдардың табиғатта қауіпсіз демалуына жағдай жасаймыз деп сендіреді. «Адамдардың табиғатқа қызығушылығы жылдан-жылға артып келеді. БАО-да қазірдің өзінде турист көп, бірақ инфрақұрылым жоқ. Біз бір жағынан осы ағынды реттеп, қауіпсіздікті қамтамасыз етуіміз керек, екінші жағынан Көлсайдағы сияқты табиғи ландшафтты бұзып жібермеудің маңызы зор» дейді жоба бастамашыларының бірі Максим Гандрабура. Расында, бұған дейін Көлсай көлдері маңында салынып кеткен шамадан тыс құрылыстар сынға ұшыраған болатын. Енді Үлкен Алматы көлінде сондай олқылықтарды қайталамай, барды жақсарту міндеті қойылып отыр. Үкімет те сыртқы және ішкі туризмді дамытуға басымдық беріп, аймақтарға ұлттық парктерде туристік нысандар салуға рұқсат берді. Мәселен, жуырда Туризм және спорт министрі Ербол Мырзабосынов жергілікті атқарушы органдарға елді-мекендерден тыс жерлерде, соның ішінде ұлттық парктер аумағында туристік инфрақұрылым нысандарын салуға құқық берілгенін мәлімдеді. Бұл да мемлекеттің туризмді табыс көзіне айналдыру жолында бел шеше кіріскенін көрсетсе керек.

Дегенмен, табиғат жанашырлары мен экологтар аталмыш жоспарға қатты алаңдаушылық білдіріп отыр. Ең алдымен, Үлкен Алматы көлі – Алматының ауыз су көзі. Тау басындағы мұздықтардан қоректенетін бұл көл қала тұрғындарының бір бөлігін сумен қамтамасыз етеді. Ел президенті Қ.Тоқаевтың өзі биыл су ресурстарының тапшылығы туралы айтып, әрбір су көзін көздің қарашығындай қорғау қажеттігін ескерткен еді. Ал экологтар «сусын болып отырған көлдің жағасын туристік ойын-сауық орталығына айналдыру – қисынсыз» дейді. БАО Іле Алатауы ұлттық паркінің қатаң қорғалатын аймағында орналасқан, яғни басты мақсат – экожүйені сақтау. Мұнда кез келген құрылыс жүргізу алдында өте мұқият ғылыми экологиялық сараптама қажет. Алайда экологтардың айтуынша, соңғы жылдары заңнама өзгеріп, ерекше қорғаудағы табиғи аумақтарда міндетті экологиялық сараптама талаптары жұмсарған. Қоғам өкілдерінің пікірін тыңдау тетіктері де шектелген. Нәтижесінде жұртшылықтың пікірі ескерілмей, шешімдер жабық күйде қабылданады.

Тәжірибелі «Зеленое спасение» экологиялық ұйымы Үлкен Алматы көліне қандай да бір жаңа нысандар салуға түбегейлі қарсы екенін ашық мәлімдеді. Ұйым жетекшісі Сергей Куратовтың айтуынша, қазіргі туризмді «дамыту» ұрандарының астарында табиғи байлықты коммерциялық пайда үшін пайдалану ниеті жатуы мүмкін. «Біздіңше, тау кластерін «дамыту» деп аталатын әрекеттер – үлкен Алматы агломерациясының экожүйелерін мақсатты түрде құртуға апаратын жол. Олар жабайы табиғатты дамытуға болады деп санайды, бірақ бұл абсурд», – дейді эколог. Ол мысал ретінде Көлсай мен Шарын ұлттық парктеріндегі жағдайды алға тартты. Ретсіз көп туристің келуі салдарынан бірегей табиғаттың сәні мен тіршілігі айтарлықтай бұзылғанын атап өтті. «Алматылықтарға таңылып отырған туризмді «өркендету» жоспары – ең алдымен табиғи нысандарды пайда көзіне айналдырып, бюджет қаражатын игеруге бағытталған» деп түйіндеді Сергей Куратов. Бұл пікір көпшіліктің көңіл түкпіріндегі күдікті дөп басқандай. Шынында да, 5 миллион долларлық жобаның экологиялық қайтарымы күмәнді болса, экономикалық тиімділігі кімге пайда әкелмек?

Экологтар әлемдегі ең ұзын көпірді дәл Үлкен Алматы көлінде салуға мүлдем қарсы. Олардың ұстанымынша, онсыз да көрікті әрі халыққа танымал бұл жерге қосымша назар аудартудың қажеті жоқ. Керісінше, қазіргі кезде автожол жабық болғандықтан жаяу жету қиындау, сол себепті БАО жаппай «туристік басып кіруден» салыстырмалы түрде сақталып тұр. Егер жаңа алып көпір салынса, және (мүмкін) жол ашылса, онда адам нөпірі еселеп артып, табиғатқа қысым көбейеді. Белгілі эколог-активист Ажар Жандосова: «Үлкен Алматы көліне көпір не үшін керек? Оның өзі қазірдің өзінде мыңдаған туристі тартып отыр. Егер бұрынғы автожол ашық болып, жаяу жүру жеңіл болғанда, бұл жерде адамдардың шамадан тыс шоғырланған, табиғатқа зиян келтіретін көрінісіне куә болар едік» деп мәселе көтерді. Оның айтуынша, БАО – бір жағынан ғылыми және стратегиялық нысан (Алматының су көзі), екінші жағынан жан-жануары мен өсімдігі ерекше табиғи орта. «Мұндай ерекше жерде көз тартар дүниенің бәрін орната бергеннен гөрі, адамдардың ағымын шектеу керек. Егер шынымен рекордтық көпір салып, турист тартқыларың келсе, оны Алматыдан басқа бір алыс жерде жасауға болады. Сонда жаңа бір тартымды локация пайда болып, жұрт соған ағылар еді», - деген ұсынысын айтты А.Жандосова.

Әлемдегі ең ұзын аспалы көпір жобасы қағаз жүзінде керемет көрінгенімен, оны жүзеге асыру көптеген сауал тудырады. Экологиялық тәуекелдерден бөлек, техникалық және қаржылық аспектілер де алаңдатады. Тауда 750 метрлік аспалы көпір салу инженерлік тұрғыда аса күрделі іс. Ол күшті желге, сейсмикалық дүмпулерге төтеп беруі тиіс. Құрылыс кезінде табиғатқа зиян келмеуі үшін ерекше технологиялар қажет болары анық. Бұған қоса, 5 млн доллар деген болжамды сома уақыт өте ұлғайып кетпесіне кім кепіл? Қазақстандық тәжірибеде ірі жобалардың бастапқы құны көбіне соңында бірнеше есеге өсіп кететіні жасырын емес. Ал жұмсалған қаржы өзін-өзі ақтай ма? Көпірден пайда табу үшін оны коммерциялық аттракционға айналдыруға тура келеді (мысалы, ақылы өткізу). Бұл тағы да экологиялық және этикалық сұрақтар туындатады.

«Бюджетті талан-таражға салу» деген сын да тегін емес. Қазақстанда соңғы жылдары қымбат инфрақұрылым нысандарының сапасыздығы талай мәрте әшкереленді. Жуырда Өскемен қаласында ұзындығы 16 метрлік шағын автокөлік көпірі күрделі жөндеуден өткен соң бір жыл өтпей опырылып түсті. Оған 600 миллион теңгеден астам қаржы жұмсалғаны белгілі. Қазір аталған оқиға бойынша тергеу амалдары басталды. Бұл мысал ірі жобаларды іске асыруда сыбайлас жемқорлық пен шалағайлықтың орын алатынын аңғартады. Сондықтан БАО көпіріне бөлінетін қаражаттың тиімділігіне күмән келтірген қоғамдық пікір орынды деуге болады.

Қорыта айтқанда, Үлкен Алматы көліндегі аспалы көпір жобасы қажеттілік пен талан-тараж арасындағы таразыға түсіп тұр. Бір жағынан, туризмді дамыту, рекордтық нысан арқылы елге турист тарту идеясы қызық және экономикалық әлеуеті бар. Екінші жағынан, табиғи теңдессіз мекенге техногендік араласудың зияны мен қаржының зая кету қаупі көпшілікті ойландырады. Шешімді уақыт пен жауапты мекемелердің сараптамасы көрсетеді. Әзірге қоғам тарапынан қойылып отырған заңды сұрақ – «осы жобадан кім ұтады?» және «қайта орны толмас құндылықтарды жоғалтпаймыз ба?» дегенге саяды. Билік бұл күмәнді сейілтіп, жобаны ашық әрі экологияға залалсыз іске асырған күнде ғана, БАО көпірі шынымен қажеттілікке айналуы мүмкін. Әйтпесе, ол тағы бір имидждік «құрдымға кеткен» бастама ретінде еске қалуы ғажап емес.