Қазақстан қоғамы саяси жаңғырудың бір белесін бастан кешірді – Семей қаласында тұңғыш рет қала әкімі тікелей сайлау арқылы таңдалды. 2025 жылғы 12 қазанда өткен бұл сайлау – елімізде облыс орталығы деңгейіндегі қаланың басшысын халық өзі сайлаған ең алғашқы жағдай. Оның саяси маңызын сарапшылар жоғары бағалап отыр: «Бұл – Қазақстанда бірнеше жыл бұрын басталған тікелей сайлау жүйесін кезең-кезеңімен енгізудің бір бөлігі, көптен күткен оқиға», дейді саясаттанушы Эдуард Полетаев. Аталған тәжірибе Семейде сәтті жүзеге асса, алдағы уақытта басқа да облыс орталықтарында жалғасуы мүмкін. Сондықтан бұл сайлау пилоттық жоба ретінде қарастырылуда.
Семей қаласы әкімінің алғашқы сайлауына үш үміткер қатысты. Олар – Абай облысы Көкпекті ауданының әкімі қызметіндегі Адлет Қожанбаев, Семей қалалық мәслихатының бұрынғы төрағасы Айболат Бекжасаров және жергілікті колледж директоры Қаныш Тулеуов. Бастапқыда төрт кандидат тіркелгенімен, олардың бәрі бір партияның – Amanat партиясының мүшелері еді. Сайлауға бес күн қалғанда төртінші үміткер Қанат Шапатов өз кандидатурасын алып тастаған, бірақ бұл оқиға сайлау додасына айтарлықтай ықпал ете қойған жоқ, өйткені бастапқыдан-ақ оның белсенділігі төмен болатын.
Дауыс беру 12 қазан күні таңғы 7:00-ден кешкі 20:00-ге дейін 128 сайлау учаскесінде өтті. Ресми мәлімет бойынша, сайлаушылар тізіміне 220 761 адам енгізіліп, оның 118 553-і дауыс беруге келді (қатысу көрсеткіші шамамен 54%). Дауыс беру қорытындылары 14 қазанда жарияланды: қала әкімі болып 45 жастағы Адлет Қожанбаев сайланды. Ол 89 441 сайлаушының дауысын алды – бұл есептелген дауыстардың шамамен 77%-ына тең. Қарсыластары Айболат Бекжасаров 9 763 дауыс (8% шамасында), ал Қаныш Тулеуов 12 557 дауыс (шамамен 11%) жинады, тағы 4 310 бюллетень «барлығына қарсымын» деп толтырылған болып шықты.
Жеңіске жеткен Қожанбаев Көкпекті ауданының әкімі қызметін атқарған мемлекеттік қызметкер болатын. Ол бұл сайлауға өзін-өзі ұсыну тәртібімен, тәуелсіз кандидат ретінде түсті. Дегенмен оның және өзге кандидаттардың барлығы билікке жақын ортадан болғаны сайлаудың сипатын анықтап берді – шынайы оппозициялық балама болмағандықтан, нәтижесі алдын ала белгілідей көрінді.
Сайлау күні семейліктер бұл тарихи сәтті әртүрлі қабылдады. Қала жастарының бірі, 27 жастағы Амиркүл Наубекова: «Мен осы қалада өстім, отбасымызбен қаламыз дамыса деп тілейміз. Алғаш рет өзіміз күнделікті мәселелерімізді шешетін адамның кім боларына ықпал ете аламыз. Бірақ шынымды айтсам, учаскелерде халық аса көп болмады», – дейді өкінішпен. Расында да, дауыс берушілер белсенділігі аса жоғары болмады: ресми 54% көрсеткішіне қарамастан, кей бақылаушылар көп учаскелердің бос тұрғанын, сайлаушылардың өте аз келгенін атап өтті. Белгілі қоғам белсендісі Роллан Машпиев бұл жолы тәуелсіз бақылаушы болудан бас тартқанын айтады: «Барлық тіркелген төрт кандидаттың бір партиядан екенін көрген соң, ниетім қайтты. Бәрі алдын ала шешіліп қойғаны анық. Тек дауыс беру көрсеткішін аз да болса көтеруге тырысады деп болжадық. Тіпті өмірі сайлауды қалт жібермейтін кейбір зейнеткер таныстарымның өзі: “Бәрібір бізсіз шешіп қойған, бармаймыз” деп, бұл жолы сайлауға қатыспады» деп түңілді ол.
Жергілікті билік сайлаушыларды ынталандыру үшін түрлі әдістер қолданды. Мәселен, дауыс беруді таңғы ерте бастаған алғашқы тұрғындарға, ең жас алғаш рет дауыс берушілерге және қарт сайлаушыларға шағын сыйлықтар – шоколад, күнбағыс майы, қаламсап секілді заттар таратылды. Бұндай «дәмету» өткен жылдан бері ауыл-аудан деңгейіндегі сайлауларда байқалып жүрген, Семейде де жалғасын тапты. Алайда бұл жолы учаскелерде бұрынғыдай белсенді тәуелсіз бақылаушылар көрінбеді: сайлау процесін негізінен жергілікті бюджет қызметкерлері қадағалады, қоғамдық ұйымдар аса араласпады. Бұл да сайлаудың тар шеңберде, қатаң бақылауда өткізілгенін аңғартты. Дегенмен ресми органдар Семейдегі сайлау бейбіт, заң бұзушылықсыз өтті деп хабарлады.
Семейде өткен қала әкімі сайлауы – елімізде жүзеге асып жатқан саяси реформалардың бір көрінісі. 2021 жылы ауылдық округтер мен кенттердің әкімдерін тікелей сайлау енгізілсе, 2023 жылдан бастап аудандық маңызы бар қала, аудан әкімдерін халық сайлай бастады. Ал облыс орталықтары мен республикалық маңызы бар қалалар үшін заңнамаға түзетулер 2022 жылғы қарашада қабылданып, 2025 жылдан күшіне енді. Семей осы жаңашылдық бойынша алғаш таңдалған қала болды. Полетаевтың айтуынша, 2021 жылғы ауыл әкімдерін сайлау нәтижесінде елімізде 2500-ден астам жаңа әкім лауазымға келіп, олардың 90%-ы бұрын мемлекеттік қызметте істемеген, яғни жергілікті басқаруда жаңа көзқарас қалыптасты. Бұл механизм өз тиімділігін көрсетті дейді сарапшы. Енді сол тәжірибе ірі қалаға ауысып отыр.
Дегенмен республика деңгейіндегі ірі қалалар – Астана, Алматы, Шымкент әкімі лауазымдары әзірге сайлау арқылы белгіленбейді. Конституция бойынша оларды Президент тағайындайды, жергілікті мәслихаттардың келісімімен бекітіледі. Сондықтан Семейдегі сайлау – аралық буын, облыс орталықтары деңгейіндегі сынақ алаңы іспетті. Полетаевтың пікірінше, Семейдегі тәжірибе оң бағаланса, алдағы уақытта Өскемен, Ақтау, Қызылорда сияқты өзге де өңір орталықтарының әкімдерін де халық таңдайтын күн алыс емес.
Тікелей сайлау әкімдердің жауапкершілік жүгін арттырады деп күтілуде. Бұрын қала әкімі тек облыс басшылығына және орталық билікке тікелей бағынып, соның тапсырмасын орындауға мән берсе, енді сайланған әкім халықтың сенім мандатына ие болады. «Жаңадан сайланған қала әкімі мейлінше қолжетімді, ашық болуы керек. Қазіргі заман талабында әкім барлық байланыс арналарын пайдаланып, халықпен ашық жұмыс істеуге тиіс», – дейді Полетаев. Шын мәнінде, жергілікті сайлаулар саясаттан гөрі тұрғындардың тұрмыс сапасына қатысты: жаңа әкімнің басты міндеті – өз қаласында халыққа қолайлы орта қалыптастыру (жылу, су, жол, әлеуметтік инфрақұрылым) және осы арқылы жергілікті билікке деген жұрттың сенімін ақтау. Семейліктер де жаңа әкімнен қалаға жанашыр басшы, халықпен тығыз жұмыс істейтін іскер ұйымдастырушы болуын күтеді.
Семей сайлауы қазақстандық демократияның бір қадамы ретінде есте қалары сөзсіз. Алғашқы тәжірибеде нақты саяси бәсеке шектеулі болғандықтан, көпшілік дауыс беруге аса ықылас таныта қойған жоқ, кейбірі сайлауды формальды шара деп санады. Уақыт өте бұл жүйе жетілдірілуі мүмкін: келешекте түрлі партия өкілдері немесе тәуелсіз кандидаттар тартысқа түсетін, шынымен таңдау болатын сайлаулар өтетініне үміт бар. Басты нәтиже – қала басшысын енді халық өз таңдаған өкілі ретінде қабылдай бастады. Бұл – «Жаңа Қазақстан» бағдарындағы маңызды қадам, алдағы саяси реформалардың алғышарты болмақ.