БЖЗҚ-ның басқа елдердегі инвестициялары: қазақстандықтардың зейнетақы жинақтары қалай пайдаланылуда?

Қазақстанның Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры (БЖЗҚ) – миллиондаған азаматтардың зейнетақы жарналары жиналатын орталық қор. Қазір оның басқаруындағы активтер көлемі қомақты, 2024 жылдың соңында 22,5 триллион теңгеге жеткен. Бұл – республиканың жылдық бюджетінен де асып түсетін ауқымды қаржы. Енді осыншама ақша тек сейфте сақталмайтыны түсінікті. БЖЗҚ бұл қаражатты түрлі инвестициялық құралдарға салады, бағалы қағаздар сатып алады, депозиттерге орналастырады. Негізгі мақсат – қаржыны көбейтіп, салымшыларға инвестициялық табыс түсіру. Көпшілікті қызықтыратыны – сол зейнетақы ақшасы қайда және қалай салынып жатыр? Өйткені бұл әрбір салымшының болашақ зейнетақысының мөлшеріне әсер етеді.

Қаржының басым бөлігі елімізде жұмыс істеуде. Ұлттық банк дерегіне сүйенсек, БЖЗҚактивтерінің ~75%-ы теңгелік құралдарға, қалған ~25%-ы шетел валютасындағы активтерге салынған. Ішкі нарықта негізгі алушы – Қаржы министрлігі: БЖЗҚ портфелінде Қазақстан Үкіметі мен Ұлттық банкінің облигациялары 6,9 трлн теңге көлемінде, яғни жалпы портфельдің ең ірі бөлігі. Бұдан бөлек, қор ақшасы ұлттық компаниялар мен екінші деңгейлі банктерді қаржыландыруға да жұмсалады. Мысалы, 2024 жылы «Бәйтерек» ұлттық басқарушы холдингі шығарған облигацияларды сатып алуға 433 млрд теңге бағытталған (бұрынғы жылдары бұндай тәжірибе жоқтың қасы еді). Сол сияқты «Отбасы банк» ипотекалық ұйымы 60 млрд теңге, Халық банкі 149 млрд теңге көлемінде облигацияларын БЖЗҚ-ға орналастырған. «Казатомпром» секілді ұлттық компаниялардың акцияларын да қор портфелінде кездестіруге болады. Сарапшылардың айтуынша, бұның бір жағы жақсы – халықтың зейнетақы жинағы ел ішінде түрлі жобаларды қаржыландырып, экономикаға қызмет етіп жатыр. Тіпті кей кездері бұл қаржы мемлекеттік бюджет тапшылығын жабуға да пайдаланылды деген пікір бар. Екінші жағынан, бүкіл ақшаны тек Қазақстанда ұстау тәуекелі де ескерілген: егер, құдай сақтасын, елде экономикалық дағдарыс бола қалса, қор активтері де құнсыздануы ықтимал. Сол себепті БЖЗҚактивтерін шетелге де шығару, әртараптандыру (диверсификация) саясаты көзделген. 

Портфельдің валюталық бөлігіндегі шетелдік инвестициялар тізімі айтарлықтай кең. БЖЗҚқаржысына сатып алынған шетел мемлекеттерінің облигациялары арасында АҚШ, Сауд Арабиясы, Индонезия, Бразилия, Мексика, Румыния, Колумбия, Перу, Панама тәрізді елдердің бағалы қағаздары бар. 2024 жылдың соңындағы дерек бойынша, тек АҚШ-тың мемлекеттік қағаздарына салынған қаржы 2,1 триллион теңгені құраған – бұл шетелдік активтердің басым бөлігі. Одан кейінгі орындарда Мексика (150 млрд), Индонезия (116 млрд), Бразилия (79 млрд), Филиппин (65 млрд), Сауд Арабиясы (55 млрд) және Румыния (53 млрд) мемлекеттерінің қарыз облигациялары тұр. Тіпті алыс Панама (49 млрд) мен Перу (45 млрд) елдерінің бағалы қағаздарына дейін біздің зейнетақы ақшамыз салынғанын естігенде, көп адамның таңданары анық. Неліктен мұндай экзотикалық бағыттар таңдалды? Инвестиция мамандары бұны табыстылық пен тәуекелді теңгерімдеу қажеттігімен түсіндіреді. Әдетте дамушы елдердің (Emerging markets) қарыз құралдары дамыған елдерге қарағанда жоғары пайыздық табыс ұсынады, бірақ тәуекелі де соған сай жоғары. БЖЗҚ портфелін басқарушылар әр елдің кредиттік рейтингі, облигациялардың өтімділігі мен кірістілігі секілді параметрлерді ескеріп, шешім қабылдайды. Ең бастысы – қауіпсіздік және тұрақты табыс. Мысалы, АҚШ облигациялары – әлемдегі ең сенімді активтің бірі (тәуекелі төмен), сондықтан оған көп қаржы салынған. Ал белгілі бір бөлігін дамушы нарықтарға бөлген себебі – ондағы табыс мөлшері жоғарырақ, бұл жалпы портфельдің кірістілігін көтеруге ықпал етеді.

Шетелдік корпоративтік инвестициялар да өсіп келеді. 2024 жылы БЖЗҚ тұңғыш рет шет елдердегі компаниялардың облигацияларын ірі көлемде сатып ала бастады. Мысалы, Сауд Арабиясының электр энергетика компаниясы Saudi Electricity, Кореяның Korea Development Bank, Чилидің мемлекеттік кен өндіруші корпорациясы CODELCO тәрізді шетелдік ұйымдардың қарыз бағалы қағаздары портфельге енді. Жалпы алғанда, 2023 жылдан 2024 жылға қарай БЖЗҚ-ның корпоративтік облигациялар жиынтығы 136 млрд теңгеден 1,5 трлн теңгеге дейін өсіп, 11 есе ұлғайды. Бұл – зейнетақы активтерін бұрынғыдан да кең таратып, түрлі сала мен географияға салу жүріп жатқанын көрсетеді. 2025 жылдың қарашасында күшіне енген жаңа ережелер бойынша БЖЗҚ енді баламалы инвестициялар, шетелдік жылжымайтын мүлік қорлары, құрылымдалған өнімдер сынды жаңа қаржы құралдарына да қаражат сала алады. Яғни инвестициялық мүмкіндік шеңбері кеңейіп отыр. Әрине, бұл табысты көбейту үшін жасалған қадам, бірақ онымен қоса тәуекелдерді басқару маңызы да арта түседі.

Зейнетақы активтерін Ұлттық банкпен бірге бірнеше ірі сыртқы басқарушылар да инвестициялайды – BlackRock, HSBC, UBS, PIMCO секілді әлемге әйгілі қаржы компаниялары бар. 2024 жылы шетелдік басқарушылар БЖЗҚ-ға 1,04 трлн теңге көлемінде пайда түсірген. Алайда сол жылы әлемдік нарықтағы жағдайға байланысты кейбір шетел облигациялары құнсызданып, АҚШ, Колумбия, Панама сияқты елдердің қағаздары бойынша портфельде есептік минус байқалды. Есесіне Қазақстан Қаржы министрлігінің облигацияларынан түсім мол болып, +229,9 млрд теңге кіріс әкелді – бұл алдыңғы жылы осы құралдарда болған үлкен шығынның орнын толтырды. Жалпы, қордың инвестициялық табысы инфляция деңгейінен төмен болып келгенін Ұлттық банк жасырмайды. Яғни салымшылардың шотына түсетін номиналды өсім бағалардың қымбаттауына ілесе алмай жатыр. Бұл мәселе бір жағынан еліміздегі инфляцияның жоғары болуына, екінші жағынан БЖЗҚпортфелінің өте сақ (консервативті) стратегиясына байланысты. Қор негізінен тәуекелі төмен, тұрақты табысы бар облигацияларға қаржы салады, акциялардың үлесі өте аз. Мұндай тәсіл қатты ұтылдырмайды, бірақ айтарлықтай пайда да әкелмеуі мүмкін. Мысалы, 2022 жылы жаһандық биржалар құлдырағанда Норвегияның атақты зейнет қоры 18%-ға минус көрсетсе, Қазақстанның БЖЗҚ сол жылы 6% плюспен шықты. Бұл – біздің портфельдің қорғаныштық сипатын көрсетеді. Есесіне нарық өрге жүрген жылдары біздікі мардымсыз өсіммен шектеледі. Сарапшылар Ұлттық банкке тәуекелі жоғарырақ бірақ табысты көбірек активтерге белгілі бір бөлігің салуға да мүмкіндік беру керек деп санайды. Өйткені ұзақ мерзімде инфляцияны ұтпай, салымшылар ақшасының сатып алу қабілеті кеміп кетуі мүмкін.

БЖЗҚ соңғы жылдары біршама «сақ ойнауға» көшті деуге болады. Бұрын орын алған кейбір сәтсіз инвестициялар қайталанбауы үшін қатаң шаралар қабылданған. Мысалы, 2014 жылы БЖЗҚ Әзербайжанның халықаралық банкінің облигацияларына жүздеген миллион доллар салып, банк дефолтқа ұшырағанда үлкен дау туған еді – енді қор мұндай тәуекелді активтерден аулақ жүруге тырысатыны байқалады. 2022 жылы Ресейге қарсы санкциялар басталған кезде қор дереу Ресейдің мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздарынан түгел бас тартты. Сбербанк пен Норникель секілді ресейлік активтер портфельден шығарылды. Бұл – санкциялық тәуекелдің алдын алу үшін жасалған қадам. Жалпы, Ұлттық банк қазір БЖЗҚ қаржысын мүмкіндігінше «тұрақты және өтімді нарықтарға» бағыттау ұстанымында.

Зейнетақы ақшасының игілігі түптеп келгенде салымшылардың өздеріне қайтады. 2021 жылдан бері мемлекет азаматтарға зейнетақы жинағының бір бөлігін мерзімінен бұрын, тұрғын үй алу немесе емделу мақсаттарына шешіп алуға мүмкіндік берді. 2024 жылы халық осындай қажеттіліктерге байланысты қордан 567 млрд теңге шешіп алған, бұл жалпы төлемдердің ең үлкен бөлігі. Сонымен қатар, зейнеткерлік жасқа жеткендерге сол жылы 199 млрд теңге төленді, ал қайтыс болған салымшылардың мұрагерлеріне 55 млрд теңге берілді. Бұл сандар жыл сайын өсуде, яғни алдағы уақытта қор шығыстары да ұлғая береді. Сол себепті БЖЗҚ активтерін тиімді инвестициялау – қазірден маңызды. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің басты түйткілі – көптеген азаматтар жарна аудармайды немесе жеткілікті көлемде аудармайды. Бүгінде 2 миллионнан астам адамда зейнетақы шотында қаражат жоқтың қасы екені айтылуда. Ертең олар ең төменгі базалық зейнетақыға ғана талғажау етеді, бұл қоғамда әлеуметтік теңсіздік тудыруы мүмкін дейді сарапшылар. Дегенмен, жалпы жүйе ұстанымы дұрыс, әр адам өз зейнетіне өзі жауапты, жұмыс істеп жүрген кезінен қам жасау керек. БЖЗҚ болашақта мемлекеттік бюджетке түсетін салмақты азайтып, жастарға өз қаражатын экономикада инвестиция ретінде пайдаланып, одан табыс алуға үйрететін тетікке айналмақ. Ал қор мамандарының міндеті – сол аманатты тиімді басқарып, сақтап қана қоймай, көбейту. Зейнетақы жинақтарының басқа елдердің экономикасында да жұмыс істеуі – осы мақсатқа жету жолындағы құралдың бірі ғана. Ең бастысы, бұл қаржының қауіпсіздігі мен тұрақты табыстылығы қатаң бақылауда болуы тиіс – сонда ғана салымшылар ертеңгі күнге сеніммен қарай алады.