Яна Легкодимованың қазасы – жеке трагедия ғана емес, бүкіл қоғамның жан айқайы.
2024 жылдың күзі. Атырауда 23 жасар Яна Легкодимова із-түссіз жоғалып кетті. Арада сегіз ай өткенде, оның сүйектері Жайық өзенінің жағасынан табылды. Бұл хабар Қазақстан жұртшылығын дүр сілкіндірді. Тергеу барысында Янаны өз таныстары – бұрынғы жігіті Ризуан Хайржанов пен оның досы Алтынбек Катимов өлтіргені анықталды. Ең жан түршігерлігі – олар бұл қылмысты алдын ала жоспарлап, суыққандылықпен жүзеге асырған. Жантүршігерлік оқиға қоғамды қатты шошытып, «Мұндай қатігездік қайдан пайда болады?» деген ауыр сұрақ туындатты.
Тергеу материалдары бойынша, қаскөйлер Янаны машинада буындырып өлтіріп, денесін өзенге лақтырып жіберген. Ең сорақысы – олар осы қылмысқа алдын ала дайындалған. Әлеуметтік желідегі хаттарында қызды қалай өлтіру, ізін қалай жасыру керектігін талқылаған. Мысалы, «Ұйықтап жатқанда буындыра салған дұрыс» немесе «Іздер қалмас үшін бәрін жуып-шай» деген сыңайда сөйлескен. Тіпті «Білесің ғой, біз одан да сұмдық нәрселер жасағанбыз» деп өздерінің өзге қылмыстарын да еске алғаны анықталды. Мұндай жауыздық пен бейқамдық елдің төбе шашын тік тұрғызды. Жұрттың айтуынша, бұл оқиға «тым қатігез фильмнің» сценариіне ұқсайды, бірақ өкінішке қарай шынайы өмірде болды.
Янаның анасы Галина Легкодимова қызының жоғалғанын білген бойда Атырауға ұшып келіп, полицияға хабар береді. Үйіне келгенде Янаның құлаққаптары мен жаңадан бастап жүрген күнделігі қалғанын көреді. Күнделікті оқып, онда «Р.» деген адаммен ара-қатынасы туралы жазылғанын түсінеді де, оның бұрын Янамен сөйлесіп жүрген жігіт екенін бірден біледі. Анасы Ризуанға қоңырау шалғанда, оның даусы дірілдеп, сөзін байланыстыра алмай, Янаны көрмегенін айтып жалтарады. Осыдан күдіктенген Галина дереу полицияға арыз береді. Полиция күдіктіні және оның досын екі күн ішінде ұстайды, олар бірден кінәсін мойындап береді. Тергеу барысында қызды өз үйінің ауласында буындырғаны, денесін Талдыкөл ауылы маңындағы өзенге лақтырғаны белгілі болды.
Ресми мотив толық анықталмаса да, кей деректерге қарағанда Яна Ризуанның басқа қызы барын біліп, оны әшкерелеумен қорқытқан екен. Өзінің екі жақты жүрісін әшкере етпеу үшін Р.Хайржанов осындай қылмысқа барған деген болжам бар. Бірақ қандай себеп болса да, адам өлтіруді ақтай алмайды. Бұл жерде басты сұрақ – екі жас жігіттің сана-сезімі адам өмірін қиюға қалай барды, мұндай тасбауырлық қайдан шықты?
Бұл іс жария болғаннан бері ел арасында үлкен резонанс тудырды. Жаңалықтардағы деректер әр жаңарған сайын жұртшылық жағасын ұстады. Әсіресе соттағы айғақ ретінде жарияланған күдіктілердің өзара хат-хабарлары көпшілікті есеңгіретті. Айыпталушылар адам өлтіруді жай күнделікті мәселе сияқты талқылаған, өлген адамның денесін не істеу керектігін тіпті әзілге айналдырған. Мұны естігенде елдің «Қайдан шықты мұндай жауыздық?» деп күйінуі орынды.
Алғашқы сот отырыстарына Янаның анасы жалғыз қатысып жүрсе, әрбір келесі тыңдауға залға бақылаушы болып келушілердің қатары көбейіп отырғаны байқалды. Көпшілік қылмыскерлерге ең қатаң жаза берілуін талап етуде, кейбірі тіпті өлім жазасын қайта қолдану керек деген пікір айтуда. Жантүршігерлік оқиға қоғамда әйелдерге қарсы зорлық-зомбылық мәселесін де қызу талқылауға ұластырды.
Бір қарағанда, жоғары білімді, қалыпты отбасынан шыққан жастардың осындай сұмдыққа баруы сананы сілкінтеді. Қоғамтанушылар мен психологтардың пайымдауынша, мұндай қатыгездікке бірнеше фактор әсер етуі мүмкін. Біріншіден, отбасындағы тәрбие мен құндылықтар жүйесі әлсірегенде, жақсы мен жаманды айыру қиын болады. Екіншіден, жалпы қоғамдағы зорлық-зомбылық деңгейі, әсіресе тұрмыстық зорлыққа кешіріммен қарау ахуалы ықпал етеді. Қазақстанда өкінішке қарай, әйелдерге қарсы қылмыстар жиі орын алады. Мәселен, БҰҰ бағалауынша, елімізде жыл сайын 400-ге жуық әйел күйеулері немесе серіктері қолынан қаза табады екен. Мұндай жағдайда өскен, зорлықты қалыпты көретін кей жастар қатігездікке бейім болуы ықтимал. Үшіншіден, интернет пен медиа арқылы зорлық пен агрессияның насихаты да жастардың психикасына әсер етеді.
Компьютерлік ойындар, қатыгез фильмдер, тұрмыстық зорлықты әзіл ретінде қабылдау – бәрі жас сананы улайды. Әрине, бұл факторлардың бірде бірі нақты осы істі ақтамайды, бірақ жан-жақты себептерді түсінуге көмектеседі.
Қазіргі кезде сот процесі жалғасуда, айыпталушылар «адам өлтіру» бабы бойынша өмір бойына бас бостандығынан айырылуы мүмкін. Алайда ең бастысы – осындай қайғылы оқиғадан бүкіл қоғам сабақ алуы тиіс. Отбасындағы зорлық-зомбылыққа көз жұмуға болмайды, құқық қорғау органдары ұсақ тұрмыстық зорлықтың өзін елеусіз қалдырмай, дер кезінде шара қолданса, мүмкін үлкен қылмыстың алдын алар еді. Мектептерде, жоғары оқу орындарында жастарға мейірім мен ізгілік идеологиясын сіңіру керек. Әрбір ата-ана баласына өзгенің өмірі бағалы екенін, зорлық-зомбылық мүлдем жолсыз әрекет екенін түсіндіруге тиіс. Қатыгездік қайдан шығады деген сұраққа қоғам болып бірге жауап іздеп, оны болдырмаудың жолдарын табуымыз қажет.
Яна Легкодимованың қазасы – жеке трагедия ғана емес, бүкіл қоғамның жан айқайы. Бұл оқиға құқық қорғау жүйесіне де, жалпы халыққа да үлкен сын болды. Қатыгездікпен күресу тек жазалау арқылы емес, оның алдын алу, тамырын құрту арқылы жүзеге аспақ. Әр азамат айналасында зорлық-зомбылық көрсе, немқұрайлы қалмай, тиісті орындарға хабарлауы маңызды. Қоғам болып сергек болсақ, осындай қасіретті жағдайлардың қайталануына жол бермейміз. Яна Легкодимова есімді арудың өмірі қыршынынан қиылды, енді оның басынан өткен қайғыдан сабақ алып, келешекте мұндай жауыздыққа жол бермеу – баршамыздың ортақ парызымыз.