Экономиканың көлеміне шаққандағы банк активтері де төмен деңгейде қалып отыр.
Қазақстан банк секторы соңғы жылдары экономикадағы ең табысты саланың біріне айналды. 2025 жылдың алғашқы жеті айында банктер 1,64 трлн теңге таза пайда тапты. Бұл - ел тарихындағы ең жоғары көрсеткіштердің бірі. Жүйенің сыртқы көрінісі мықты, тұрақты, сенімді сияқты. Алайда бұл тұрақтылықтың негізі нақты сектордың дамуы емес, халықтың мойнындағы қарыздың өсуі екенін сарапшылар ашық айтып отыр.
Экономист Айдар Қоңыров қазіргі ахуалды былай түсіндіреді: банк табысының негізгі көзі — тұтынушылық несие. Оның айтуынша, «банктердің бүгінгі табысы экономиканың өсуімен емес, халыққа таратылған қарыздың көбейуімен байланысты». Бұл пікірді деректер де толық дәлелдейді. Қазақстандағы барлық несие портфелінің 57 пайызы жеке тұлғаларға тиесілі. Соның ішінде 39 пайызы - тұтынушылық қарыз. Яғни елдегі әрбір екінші теңге халықтың жеке шығынына арналған несие түрінде банктерге түсіп жатыр.
Қаржы талдаушы Динара Рахмет те осы ойды қолдайды. Оның айтуынша, банктер бизнеске несие беруге асықпайды, себебі ұзақ мерзімді жобалардың тәуекелі көп, ал пайдасы аз. «Шағын және орта бизнеске берілетін несие жыл басынан бері 1,7 пайыз ғана өскені — осының айғағы. Банктер тез қайтатын, пайызы жоғары бөлшек несиеге толық бет бұрып отыр. Бұл олардың бүгінгі табысын көбейтеді, бірақ ертеңгі экономиканың өсуін тежейді», – дейді сарапшы.
Мұндай стратегияның салдары қазірдің өзінде байқала бастады. Проблемалық қарыздардың көлемі бір жылда 26,5 пайызға өсіп, 1,38 трлн теңгеге жетті. Оның ішінде жеке тұлғалар бойынша өсім 30 пайыздан асып кеткен. Тәуелсіз аналитик Самат Нұрәлиев бұл өсімді халықтың төлем қабілетінің нашарлауымен байланыстырады. «Проблемалық несиелердің артуы — жүйелі ескерту. Бірақ банктер мұны ауыр сезініп отырған жоқ. Себебі олардың табысы жоғары. Жоғары пайда проблемаларды жасырып тұр», – дейді сарапшы.
Банк секторындағы тағы бір үлкен мәселе — активтердің аз банктердің қолында шоғырлануы. Қазақстандағы бес ірі банк барлық активтің 69 пайызын, барлық несиенің 76,1 пайызын, депозиттердің 72,8 пайызын иеленіп отыр. Бұл — кез келген ел үшін қауіпті деңгей. Айдар Қоңыровтың пікірінше, «капиталдың осылай шоғырлануы кез келген ірі банкке түскен қысым бүкіл жүйеге таралатынын білдіреді. Жүйе сырттай тұрақты көрінгенімен, ішкі тәуекелі өте жоғары».
Банктер бүгінгі тұрақтылығын жоғары өтімді активтермен байланыстырады. Расымен, өтімді активтер 19,1 трлн теңгеге жеткен. Бұл барлық активтердің 29 пайызы. Бірақ сарапшылар бұл тұрақтылықтың да шынайы емес екенін айтады. Динара Рахметтің сөзінше, «бүгінгі өтімділік — нақты сектордың есебінен емес, банктердің қысқа мерзімді табысынан жиналған қор. Егер табыс кенет төмендесе, бұл қор ұзаққа жетпейді». Яғни жүйе сыртқа мықты болып көрінеді, бірақ тек жоғары табыстың арқасында ғана ұсталып тұр.
Экономиканың көлеміне шаққандағы банк активтері де төмен деңгейде қалып отыр. Банктердің активтері елдің ішкі жалпы өнімінің 44,7 пайызын ғана құрайды. Несиелер – 27,3 пайыз. Депозиттер – 30,4 пайыз. Бұл көрсеткіштер дамыған және дамушы елдермен салыстырғанда өте төмен. Демек, Қазақстан банк жүйесі экономиканы қаржыландырып отырған негізгі күш емес. Керісінше, экономиканың өзі банк секторын асырап отыр.
Тәуелсіз аналитик Самат Нұрәлиев бұл жайлы: «Банктер ұлт экономикасының локомотивіне айналуы керек еді. Бірақ бізде керісінше экономика банктерге жұмыс істеп тұр. Олар елдің ұзақмерзімді дамуына емес, өзінің жылдам пайдасына қызмет етеді», – дейді.
Қорытындысында, Қазақстан банк жүйесі табысты, бірақ бұл табыс елдің дамуына қызмет етіп тұрған жоқ. Банктер нақты секторды емес, тез қайтатын тұтынушылық қарызды қаржыландырып отыр. Проблемалық несиелер өсуде. Бес банктің қолындағы шоғырланған капитал жүйені әлсіз етіп тұр. Ал өтімділік көрсеткіштері сырттай жақсы көрінгенімен, оның негізінде шынайы экономикалық өсім жоқ.
Еліміздің қаржы жүйесі бүгінгі табыстан айрылғысы келмейді. Бірақ экономиканы несиелемей, бизнесті қолдамай, реформа жүргізбей бұл жүйенің болашағы мықты болмайды. Қазақстан банктерінің қайда бара жатқаны тек олардың емес, бүкіл елдің мәселесі.