Ресми деректерге сүйенсек, 2010 жылдан 2025 жылдың ақпанына дейін «Қазақмыс» нысандарында 64 адам қаза тапқан.
Соңғы бес жылда «Қазақмыс» атауы қоғам санасында екіұдай мағынамен қатар айтылатын болды. Бір жағынан, бұл – Қазақстан экономикасына миллиардтаған табыс әкеліп отырған ірі өндіріс. Екінші жағынан, дәл осы атау жиі шахтадағы апат, қаза тапқан кенші, қайталанған уәде және жауапсыз қалған сұрақтармен қабат аталады. Қоғамның мазасын қашырған да осы. Себебі мәселе бір ғана қайғылы оқиғада емес. Мәселе – бірінің соңынан бірі жалғасқан фактілерде, сол фактілерден туындаған күдікте, ал күдіктен туған сенімсіздікте жатыр. Экспорттағы күдік: байлық толық есепке алынып жатыр ма? Соңғы айларда минералдық шикізат экспорты жайлы әңгіме неге саяси деңгейге шықты деген сауалдың жауабы айқын. Себебі экспортқа кетіп жатқан кен мен концентраттың нақты құрамы қаншалықты бақылауда екені ашық талқылана бастады. Парламент мінберінде бұл сұрақ қойылған сәтте қоғам елең етті. Өйткені әңгіме техникалық есеп туралы емес, мемлекет мүддесі туралы.
Егер экспортқа жөнелтілетін концентрат құрамында ілеспе бағалы немесе сирек металдар болса, ал олар толық әрі нақты есепке алынбаса, онда мемлекет өзіне тиесілі табыстың бір бөлігінен айырылып қалуы мүмкін. Бұл – болжам емес, нақты экономикалық тәуекел. Мұндай жағдайда халықтың «бақылау неге әлсіз?» деп сұрауы заңды.
Бұл тақырыптың ушығуына бұрынғы химиялық зертхана басшысы Бақыт Адилованың мәлімдемесі түрткі болды. Оның айтуынша, өндірісте кең қолданылатын рентген-спектрлік талдау жедел бақылауға арналған жартылай сандық әдіс қана. Ал халықаралық және мемлекетаралық талаптарға сәйкес металдарды есепке алу, экспорттау және кедендік рәсімдеу кезінде толыққанды химиялық талдау қолданылуы тиіс. Қуаныш Қалиев, саясаттанушы әрі тау-кен экономикасын зерттеуші, экономист:
«Мыс концентраты – тек мыс емес. Оның құрамында қымбат әрі сирек элементтер бар. Егер солар толық есепке алынбаса, экспорттың нақты құны төмендейді. Бұл – мемлекетке тікелей шығын. Мұнда “кездейсоқ қате” деген ұғым жүрмейді», – дейді.
Күдіктің күшеюіне 2019 жылдан бастап Балқаш өңіріндегі орталық химиялық зертханалардың аутсорсингке берілуі де себеп болды. Сол кезеңнен кейін бақылау жүйесінің ашықтығы әлсірей бастағаны айтылады. Байыту фабрикаларындағы зертханалардың аккредитациясы экспортқа кететін шикізаттағы металдардың нақты мөлшерін төмендетіп көрсетуге мүмкіндік беруі мүмкін деген пікір де бар. Ал шикізат – жай ғана өнім емес, ұлттық байлық. Ұлттық байлықтың есебі күмәнді болса, қоғамның сенімі шайқалады.
2025 жылдың қазан айында Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі сирек металдарға қатысты бақылауды күшейту қажеттігін ресми түрде мойындады. Арнайы зерттеу орталығын құру және аккредиттелген зертханалар тізімін қалыптастыру жоспары айтылды. Бұл – дұрыс бағыт. Бірақ қоғам жоспарға емес, нәтижеге қарайды. Халықтың шаршағаны – «айтылады, бірақ созылады» деген әдеттен.
Шахтадағы өлім: кездейсоқтық емес, жүйе
Алайда «Қазақмыс» төңірегіндегі әңгімені шын мәнінде ушықтырған – шахтадағы адам өлімі. Бұл тақырыпта сөзді жұмсартып айтуға болмайды. Себебі жер астына түскен әр кенші – өмір мен өлімнің ортасында жүрген адам. Ресми деректерге сүйенсек, 2010 жылдан 2025 жылдың ақпанына дейін «Қазақмыс» нысандарында 64 адам қаза тапқан. Бұл – бір өңірдің ғана емес, тұтас елдің қасіреті.
Соңғы жылдардағы қаралы тізім ауырлай түсті.
2024 жылдың қазанында «Саяқ-3» кенішінде екі жұмысшы газдан уланып көз жұмды. 2025 жылдың ақпанында «Жомарт» кенішінде жеті адам үйінді астында қалды. Өлім себептері әртүрлі көрінуі мүмкін. Бірақ түптеп келгенде бәрі бір жерге тіреледі – еңбек қауіпсіздігі жүйесінің әлсіздігі. Серік Мұстафин, тау-кен өндірісіндегі еңбек қауіпсіздігі жөніндегі инженер:
«Метан жарылысы, опырылу, құлау – бұлардың бәрі алдын ала белгілі тәуекелдер. Егер желдету, газ бақылау және жабдық уақтылы жаңартылса, мұндай өлімдердің басым бөлігін болдырмауға болар еді. Демек мәселе тағдырда емес, басқаруда», – дейді.
«Жомарт» қасіреті және жауапкершіліктің төменде қалуы
«Жомарт» кенішіндегі апаттан кейін үкіметтік комиссия жұмыс берушінің толық кінәсі бар екенін мәлімдеді. Себеп ретінде жарылыстан қорғалмаған жабдық, желдетудің нашарлығы және метанға бақылаудың жоқтығы аталды. Бұл – бір адамның қателігі емес, басқарудағы жүйелік кемшілік. Соған қарамастан, қаза тапқандардың туыстары тергеудің кінәліні төменгі буыннан іздеп жатқанын айтып, ашық үндеу жасады. «Сұрақ көп, жауап жоқ» деген сөз – бүгінгі қоғамның ішкі күйін дәл сипаттайды. Неге жауапкершілік учаске деңгейінде тоқтайды? Неге шешім қабылдайтындар тасада қалады? Бұл сұрақтар жауапсыз күйінде қалып отыр.
Сот тәжірибесінде адам өлімімен аяқталған істердің шартты жазамен бітуі қоғамда әділетке деген сенімді әлсіретіп отыр. Адам қаза тапқан жерде жұрт нақты жауапкершілік күтеді. Ал шартты жаза қорқынышты азайтпайды, керісінше күшейтеді. Өйткені жазасыздық сезімі қауіпсіздікке деген немқұрайлылықты арттырады.Компания қаза тапқандардың отбасына өтемақы төлейтінін айтады. Бұл – міндет. Бірақ қоғам үшін мәселе өтемақыда емес. Өтемақы – салдардың өтемі ғана. Ал халық себептің жойылғанын көргісі келеді. Қауіпсіздікке бөлінген қаржы қайда?Сарапшылардың айтуынша, апаттардан кейінгі қорытындыларда бірдей себептердің қайта-қайта аталуына қарағанда, қауіпсіздікке бөлінетін қаржы жеткіліксіз немесе дұрыс жұмсалмайды. Желдету жүйелері, газды бақылау құралдары, авариялық байланыс – бәрі заманауи әрі үздіксіз жұмыс істеуі тиіс. Бірақ апаттар сипаты үнемнің дәл осы жерден жасалғанын аңғартады.
Экология: айыппұл бар, ауа өзгере ме?
Балқаш өңіріндегі зауыттарға қатысты айыппұл салынғаны белгілі. Бірақ халық айыппұлға емес, ауаға қарайды. Егер түтін азаймаса, сенім де артпайды. Өндіріс қаланың тынысын тарылтып тұрса, «экономикаға пайда» деген сөз қарапайым адамға жұбаныш болмайды. Айжан Сәрсенова, эколог-сарапшы:
«Ірі кәсіпорындарға салынатын айыппұл олардың табысымен салыстырғанда мардымсыз. Бұл экологияны қорғауға ынталандырмайды. Нақты зиян үшін нақты жауапкершілік болмаса, жағдай өзгермейді», – дейді.
Әлеуметтік қысым: үнсіздік ұзаққа бармайды. Кеншілердің бірнеше рет жұмысын тоқтатып, талап қоюы – кездейсоқ әрекет емес. Бұл – жылдар бойы жиналған әлеуметтік қысымның көрінісі. Қауіп көп болса, еңбек бағасы да соған сай болуы тиіс. Ал «жалақы өссе, кәсіпорын жабылады» деген уәж жұмысшы үшін әділетсіз естіледі.
«Қазақмыс» төңірегіндегі дау бір күнде шыққан жоқ. Экспорттағы есепке күдік, шахтадағы өлім, экология, әлеуметтік наразылық – бәрі бір жерге келіп тіреледі. Ол – жауапкершілік. Ел байлығы жер астында жатыр. Бірақ сол байлықтың үстіндегі ең қымбат құндылық – адам өмірі. Қоғам бүгін бір ғана сауалға нақты жауап күтеді: бұл салада шынайы, түбегейлі өзгеріс қашан басталады?