Қазбек Майгельдинов атап өткендей, реформаның басты өлшемі – уақыт пен қоғамның белсенділігі.
Қоғамда жиі қойылатын сұрақтың бірі - «неге реформа баяу жүріп жатыр?» деген сауал. Бұл сұрақтың астарында түсінікті талап бар: халық өзгерісті тез көргісі келеді. Алайда саяси жүйе тұрмыстық мәселе сияқты бір күнде жөнделмейді. Оның өз заңдылығы, өз ырғағы бар. Саясаттанушы Қазбек Майгельдинов осы тұста реформаның табиғатын былай түсіндіреді: «Саяси реформаны жол жөндеумен немесе ғимарат салумен салыстыруға болмайды. Бұл - санаға, әдетке, жауапкершілікке әсер ететін ұзақ процесс. Егер бәрін бір сәтте өзгертуге тырыссақ, жүйе оны көтермеуі мүмкін. Сондықтан Қазақстан таңдаған жол - эволюциялық жаңғыру». Оның айтуынша, қазіргі реформалардың басты ерекшелігі - бұрынғы жүйені толық қиратпай, соның ішінен жаңа тетіктерді іске қосу.
Парламент пен Үкімет: жаңа қарым-қатынас қалай қалыптасып жатыр?
Конституциялық өзгерістерден кейін Парламент пен Үкімет арасындағы қатынас та өзгере бастады. Мәжіліс Үкімет мүшелерін тыңдау, олардың жұмысына баға беру, әлеуметтік-экономикалық бастамаларды талқылау барысында белсендірек көріне бастады. Бұл кейде ашық пікірталасқа, кейде келіспеушілікке ұласуда. Қазбек Майгельдинов мұны қалыпты құбылыс деп санайды: «Парламент пен Үкіметтің арасында пікір қайшылығы болмаса, ол тірі жүйе емес деген сөз. Демократиялық модельде дәл осы пікірталас арқылы шешімнің сапасы артады. Бұрын бәрі бір бағытта жүретін. Қазір әр мәселе талқыланып, салмақталып барып шешіледі». Бұл өзгеріс заң қабылдау үдерісін ұзартып жібергенімен, оның мазмұнын тереңдете түсті.
Заң сапасы және қоғамдық сұраныс
Соңғы жылдары Мәжілісте талқыланатын заң жобаларына қоғамның назары арта түсті. Әлеуметтік желілерде, сараптамалық алаңдарда, қоғамдық кеңестерде заң нормалары қызу талқыланады. Бұл да – реформаның жанама, бірақ маңызды нәтижесі. Қазбек Майгельдиновтің пікірінше, заңның тағдыры тек Парламент залында шешілмеуі керек: «Қоғам заңға бейжай қарамауы тиіс. Егер азамат заңның өз өміріне қалай әсер ететінін түсінсе, ол талқылауға араласады. Ал бұл Парламентті де, Үкіметті де есепке мәжбүр етеді». Бұл тұрғыда қоғамдық тыңдаулар мен ашық талқылаулардың маңызы арта түсті.
Өңірлік теңсіздік және Парламент алдындағы жаңа міндет
Бір мандатты депутаттар институты өңірлер арасындағы айырмашылықты да ашық көрсете бастады. Бір аймақта жол мәселесі өткір тұрса, екінші өңірде су тапшылығы немесе медицина қолжетімділігі алдыңғы орынға шықты. Осы мәселелердің барлығы Мәжіліс мінберінде жиі айтыла бастады. Қазбек Майгельдинов бұл жағдайды Парламент үшін сынақ деп санайды: «Парламент енді абстрактілі саясатпен емес, нақты аймақтық проблемалармен жұмыс істеуге мәжбүр. Бұл – ауыр, бірақ қажет жұмыс. Өңірлердің шынайы жағдайы ашық айтылмайынша, орталық дұрыс шешім қабылдай алмайды». Оның айтуынша, бұл үрдіс уақыт өте келе бюджет саясатына да әсер етуі мүмкін.
Жергілікті бюджет: реформаның әлсіз буыны
Саяси реформалар аясында жиі айтылатын, бірақ әлі толық шешімін таппаған мәселенің бірі – жергілікті бюджеттердің дербестігі. Сайланған әкім бар, жауапкершілік бар, бірақ қаржы тетігі шектеулі. Бұл жөнінде Қазбек Майгельдинов ашық айтады: «Егер әкім сайланса, бірақ қаржы жоғарыдан бөлінсе, онда оның жауапкершілігі шартты болып қалады. Сондықтан келесі кезеңде жергілікті бюджеттерге қатысты нақты қадамдар қажет болады». Бұл пікір сараптамалық ортада жиі қолдау табады. Өйткені қаржысыз басқару - формальды басқару ғана.
Қоғамдық бақылау: талап қою мәдениеті қалыптаса ма?
Қоғамдық бақылау туралы заң қабылданғанымен, оның толық іске асуы қоғамның өзіне байланысты. Кей өңірлерде бұл тетік белсенді қолданылса, кей жерде әлі де формальды сипатта қалып отыр. Қазбек Майгельдинов бұл мәселені де жасырмайды: «Заң бар, мүмкіндік бар. Енді оны қолдану мәдениеті қалыптасуы керек. Халық бақыламаса, ешбір реформа өздігінен жұмыс істемейді». Оның айтуынша, бақылау тек сын айту емес, ұсыныс беру, қатысу, жауапкершілік бөлісу дегенді білдіреді.
Саяси жауапкершілік: халыққа да қойылатын талап
Реформалар көбіне билікке қойылатын талап ретінде қабылданады. Алайда бұл өзгерістер халықтың өзіне де жауапкершілік жүктейді. Сайлауға қатысу, таңдау жасау, кейін сол таңдауы үшін есеп сұрау – осының бәрі азаматтық міндетке айналуы тиіс. Қазбек Майгельдинов бұл ойды былай түйіндейді: «Саяси реформа тек билікті өзгерту үшін емес, қоғамды өзгерту үшін жасалады. Егер халық таңдау жасап, кейін соған бейжай қараса, ешқандай жүйе жұмыс істемейді».
Ұзақ жолдың басы ғана
Саяси реформаның бүгінгі нәтижесін түпкілікті баға деп қабылдау ерте. Бұл – ұзақ жолдың алғашқы кезеңі ғана. Бүгін енгізілген нормалар ертеңгі саяси әдетке айналуы керек. Ал әдет бір күнде қалыптаспайды. Қазақстан бүгін үлкен бұрылыстың ортасында тұр. Бұл бұрылыс асығыстықты емес, сабырды талап етеді. Парламенттік реформа - заңдар жиынтығы емес, қоғамдық келісім. Бұл келісімнің бір жағы - билік, екінші жағы – халық. Екі тарап та жауапкершілікті тең көтермейінше, нәтиже болмайды. Қазбек Майгельдинов атап өткендей, реформаның басты өлшемі – уақыт пен қоғамның белсенділігі. Ал уақыт өз бағасын береді. Саяси реформалар басталған сәттен бері қоғамда бір сұрақ қайта-қайта қойылып келеді: «Бұл өзгерістер қарапайым адамның өміріне нақты қалай әсер етеді?» Бұл - заңды сұрақ. Өйткені саяси жүйе өздігінен емес, қоғам үшін қызмет етуі тиіс. Қазбек Майгельдиновтің айтуынша, бүгінгі реформалардың басты қиындығы да осында. «Көп адам реформа дегенді бірден көзге көрінетін нәтиже деп қабылдайды. Бірақ саяси реформа - жол, ал нәтиже - сол жолмен жүргеннен кейін ғана көрінеді. Бүгінгі өзгерістер ертеңгі тұрақтылықтың іргетасы болуы тиіс», - дейді ол. Оның пікірінше, қазіргі кезеңде қоғамға жалған уәде емес, шынайы түсіндіру қажет. Конституциялық өзгерістердің басты ерекшелігі – билік вертикалін жұмсарту. Бұрын шешімдер негізінен орталықта қабылданса, бүгінде жауапкершілік біртіндеп төменге қарай ығыса бастады. Бұл - басқару жүйесіндегі ең күрделі, бірақ ең қажетті өзгеріс. Парламенттің өкілеттігінің кеңеюі, жергілікті деңгейде сайланбалы лауазымдардың көбеюі осы бағыттағы қадамдар. Бірақ бұл автоматты түрде тиімділік әкеледі деген сөз емес. Себебі кез келген өкілеттік онымен бірге жауапкершілікті талап етеді. Қазбек Майгельдинов бұл үдерістің ішкі тәуекелдерін де жасырмайды: «Өкілеттікті беру оңай, ал соған сай жауапкершілік қалыптастыру қиын. Егер жергілікті деңгейде кадр дайын болмаса, басқару сапасы да ақсап қалуы мүмкін. Сондықтан реформа параллель түрде кадрлық және институционалдық өзгерістермен қатар жүруі тиіс».
Кадр мәселесі: жаңа жүйе ескі әдетпен жұмыс істей ала ма?
Реформа тек заңмен шектелмейді. Оны іске асыратын - адам. Сондықтан соңғы жылдары мемлекеттік қызметтің сапасы, кадр іріктеу, ашық конкурс мәселесі жиі көтеріле бастады. Жергілікті деңгейде сайланған әкімдердің арасында бұрын мемлекеттік қызметте болмаған азаматтар бар. Бұл - бір жағынан, жаңа көзқарас, екінші жағынан, басқару тәжірибесінің жетіспеуі деген сұрақты алға тартады. Қазбек Майгельдинов бұл жерде біржақты баға беруге болмайтынын айтады: «Жүйеден шыққан кадр да, сырттан келген азамат та бірдей сынға түседі. Ең бастысы - үйрену қабілеті мен жауапкершілік. Егер сайланған әкім қателессе, ол қателік те қоғам үшін сабақ болуы керек». Оның айтуынша, дәл осы кезеңде қателіктен қорықпай, бірақ соны түзете алатын жүйе қалыптасуы тиіс.
Парламенттік мәдениет: айтыс па, келісім бе?
Соңғы уақытта Мәжілістегі пікірталастар жиілей түсті. Бұл кейде қоғамда түрлі пікір тудырады. Бірі мұны саяси айтыс десе, енді бірі тұрақсыздықтың белгісі деп қабылдайды. Алайда Қазбек Майгельдинов бұл үрдіске басқаша қарайды: «Пікірталас – әлсіздіктің емес, тірі жүйенің белгісі. Егер бәрі үнсіз келісіп отырса, ол Парламент емес, формальды орган ғана. Демократиялық жүйеде пікір алуандығы болуы керек». Оның пікірінше, уақыт өте келе пікірталас мәдениеті де қалыптасады.
Аймақтар арасындағы айырмашылық: саясаттың жаңа күн тәртібі
Бір мандатты депутаттар институты ел ішіндегі аймақтық айырмашылықты айқынырақ көрсетті. Кей өңірде су тапшылығы басты мәселе болса, басқа жерде жол, үшінші аймақта медицина немесе жұмыссыздық алдыңғы қатарға шықты. Бұл жағдай Парламент үшін жаңа күн тәртібін қалыптастырды. Бұрын ұлттық деңгейде жалпылама айтылатын мәселелер енді нақты өңірлік дерекпен, нақты талаппен көтеріле бастады. Қазбек Майгельдинов мұны реформаның табиғи салдары деп санайды: «Аймақтың мәселесі ашық айтылмаса, орталық дұрыс шешім қабылдай алмайды. Бір мандатты депутаттардың міндеті де осы – өңірдің шынайы жағдайын жасырмай жеткізу».
Қоғам мен билік арасындағы жаңа келісім
Бүгінгі реформалардың түпкі мәні - билік пен қоғам арасындағы жаңа келісім қалыптастыру. Бұл келісімнің бір шарты - биліктің ашықтығы, екіншісі – халықтың белсенділігі. Қазбек Майгельдинов бұл тұста қоғамға да талап қояды: «Реформа тек билікке бағытталған деп ойлау қате. Бұл – екі жақты процесс. Халық сайлауға қатыспаса, есеп сұрамаса, бақыламаса – ешбір жүйе жұмыс істемейді». Оның айтуынша, саяси мәдениет дәл осы жауапкершілікті бөлісуден басталады.
Тарихи өлшеммен қарасақ
Қазақстан тарихында саяси жүйе бір сәтте өзгерген кезеңдер аз емес. Бірақ олардың көбінің ғұмыры қысқа болды. Бүгінгі реформаның басты айырмашылығы – оның біртіндеп, қоғамды ескере отырып жүргізілуінде. Бұл асығыс ұран емес, ұзаққа арналған жол картасы. Парламенттік реформа – бүгінгі күннің сәні емес, ертеңгі тұрақтылықтың шарты. Бұл жолда қателік те болады, баяулық та сезіледі. Бірақ ең қауіптісі – тоқтап қалу. Қазбек Майгельдиновтің сөзімен түйіндесек: «Реформаның тағдыры заңда емес, қоғамның өзінде. Қоғам талап етсе, билік өзгереді. Ал талап болмаса, ең жақсы бастама да қағаз күйінде қалады». Қазақстан дәл қазір осы тарихи таңдау кезеңінде тұр.