Экономикалық өсімнің «жасыл бағыты»

ХХ ғасырда Қазақстан өз аума­ғында қуатты «экоапатқа» тап бол­ды. Биоаймақтың табиғи кешен­деріне антропогендік әсер ету және табиғи ресурстарды пайдалану деңгейінің өсуі нәтижесінде Байқоңыр мен Семей өңірлерінде локалды техногенді апаттар пайда болды. Бүгінгі күні су ресурстарын жөнсіз пайдаланудың теріс салдары жалпыға мәлім, Арал теңізінің алабындағы, негізінен Арал өңірінің аймағындағы экологиялық жағдай Орталық Азия елдеріне де экологиялық дағдарыс тудыруда.

Болашақта экономика салаларын дамытудың қазіргі қарқыны жағдайында Қазақстан үшін су тапшылығы да бой көтермек. Қазақстан Президенті – Елбасының Қазақстан халқына «Қазақстан-2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында әлемнің 30 ең дамыған мемлекет­терінің қатарына кіру бойынша және елдің дамудың «жасыл» жолына көшуі бойынша стратегиялық міндет айқындалған.

2012 жылғы маусымда «Рио+20» тұ­рақты даму бо­йын­ша конфе­­ренцияда әлемнің бар­лық елдері Пре­зидент Н.Ә. Назарбаев­тың бастамасын – «Жасыл көпір» әріптестік бағдарламасы мен «Ға­лам­дық энергиялық-эколо­гия­лық стратегиясын» қолдады.

Қазақстан экономикалық да­мудың «жасыл» бағытына көшу туралы шешім қабылдаған. Сөйтіп, Президенттің 2013 жылғы 30 ма­мыр­дағы Жарлығымен «Жасыл экономикаға» көшу жөніндегі тұ­жырымдама бекітілді. «Жасыл эко­номика» елдің тұрақты дамуын қамтамасыз етудің маңызды құралдарының бірі болып табы­лады. Есептеулер бойынша 2015 жыл­ға «жасыл экономика» шең­берінде қайта құру қосымша 500 мыңнан астам жаңа жұмыс орындарын ашу, өнеркәсіптің жаңа салаларын және қызмет көрсету салаларын құру, халықтың өмір сапасының жоғары стандарттарын қамтамасыз ету мүмкіндігін береді.

Тұжырымдаманы экономика­лық өсімнің «жасыл бағытына» көшу тұрғысында қабылдау аса маңызды болып табылады. Бірін­шіден, тұжырымдамаға сәйкес жақын 20 жыл ішінде Қазақстанда инфрақұрылым айтарлықтай жаңа­рады және дамиды: аталған актив­тердің жалпы көлемінен ғима­раттың 55%-ы және электр стан­сасының 40%-ы 2030 жылға қа­рай жаңадан салынатын болады. Сондай-ақ, автокөлік паркінің 80%-дан астамы да 2030 жылға қарай жаңармақ. Осылайша, ел үшін ре­сурс­тарды тиімді пайда-
ланатын жаңа инфрақұры­лым құрудың бірегей мүмкіндігі туып отыр. Екіншіден, «жасы­л» тех­нологиялардың бәсекеге қабілет­тілігі тез өсуде және балама энер­гети­каның көптеген технология­лары таяу болашақта дәстүрлі көз­дермен салыстырғанда электр энер­­гиясын өндірудің шығыны аз әдіс­терін ұсынатын болады. «Қа­зақ­стан-2050» Стратегиясы және басқа да бағдарламалық құжаттар алдыға асқақ мақсаттар қойып отыр. Мәселен, электр энер­гиясын өнді­рудің жалпы көле­міндегі балама және жаңғырмалы электр энергиясының үлесі 2050 жылы 50%-ға жетуі тиіс. Ал тиімді энер­гияда ІЖӨ-нің энергия сыйым­дылығын 2008 жылғы бастапқы деңгейімен салыстырғанда 2015 жылға 10% және 2020 жылға 25% төмендету міндеті тұр. Су ресурстары бойынша 2020 жылға халықты ауыз сумен және 2040 жылға ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз ету проблемасын шешу қажет.

Үкіметтің 2013 жылғы 31 шіл­дедегі қаулысымен Қазақстан Рес­публикасының «жасыл эконо­микаға» көшуі жөніндегі тұжырым­даманы іске асыру жөніндегі 2013 — 2020 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары қабылданып, ол 2014 жылғы қыркүйекте және 2015 жыл­ғы сәуірде жаңартылды.

Республика облыстарының аумақтарын дамыту бағдарла­ма­ларында қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру және жақсарту, электр энергиясының жаңғырмалы көздерін дамыту, тұрғын үй-ком­му­налдық шаруашылығын жетілдіру және дамыту, сумен қамту жүйесін жетілдіру және дамыту, жылумен қамту жүйесін жетілдіру және дамыту және ауыл- шаруашылық дақыл­дарының егіс алқаптарын жақ­сарту бойынша мақсаттар мен мін­деттер көзделген.

«Жасыл көпір» әріптестік бағ­дарламасын алға жылжыту бо­йынша елеулі жұмыстар жүргі­зілуде. 2014 жылғы 21 мамырда Астана экономикалық форумы шеңберінде «Жасыл Академия» ғылыми-оқыту орталығымен, Қа­зақ­стандағы Еуропалық одақтың өкілдігімен және ЮСАИД миссия­сымен бірлесіп ұйымдастырыл­ған «SmartGreenBusinessForum» па­­нель­дік сессиясы өтті, онда ЖКӘБ қа­­был­даудың маңыздылығы мен өзек­­тілігі баса айтылды, оны одан әрі да­мыту мәселелері және алға жыл­жыту тетіктері тал­қыланды.

2014 жылы 2014-2016 жылдар кезеңіне ЖКӘБ-ті одан әрі алға жылжыту бойынша іс-ша­ралар жоспары бекітілді, оның шең­берінде ЖКӘБ-ті іске асыру бо­йынша әртүрлі шаралар, оның ішін­де қазақстандық кәсіпорындар ар­қылы «жасыл» технологиялар транс­­фертін қамтамасыз ету көз­делген.

Қазіргі уақытта «Жасыл көпір» әріптестік бағдарламасы хартия­сына 14 ел (Қазақстан, Ресей, Қыр­­ғызстан, Грузия, Германия, Моңғо­лия, Беларусь, Черногория, Латвия Республикасы, Финляндия, Ма­жарстан, Албания, Болгария және Швеция) және «Фин Су Фо­­румы» фин қауымдастығы қосылды.

2015 жылдың басында Қазақ­стан мен Экономикалық ынтымақ­тастық және даму ұйымы арасын­дағы ынтымақтастық жөніндегі ел­дік бағдарлама жобасын іске асы­ру туралы Қазақстан Респуб­ли­ка­сының Үкіметі мен Экономи­ка­лық ынты­мақтастық және даму ұйымы арасындағы өзара түсініс­тік туралы меморандумға қол қойылды.

Батыс Еуропада, Кавказда және Орталық Азияда (БЕКОА) «Жасыл өсім» стратегиясын дамытуға және көміртегі қалдықтарын азайту» жобасы, «Жасыл экономикаға» көшу тұжырымдамасын басқарудың басты элементтері бойынша саяси үнқатысуды талдаудың және қолдаудың мақсаты қоршаған ортаны қорғауға жауапты Қазақстанның мемлекеттік органдарының әлеуе­тін арттыру және «жасыл» инвес­тициялар бағдарламасын іске асыру үшін қажетті бюджеттік қара­жаттар мен халықаралық қаржы­ландыруға қол жеткізуде ең үздік ха­лықаралық тәжірибелердің үлгі­л­еріне сәйкес «жасыл» инвес­ти­циялар бағдарламасын әзірлеу бө­лі­гінде мемлекеттік қаржыны басқару болып табылады.

Мемлекетіміздің алтын капиталы саналатын адам денсаулығын жақсарту, әсіресе жас ұрпақтың тәнінде ақау, жанында кірбің болдырмау мәселесі ел болғалы бері Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың айтып келе жатқан табанды тапсырмасы 

Бұл туралы Мемлекет басшысы «Қазақстан-2050» стратегиясында: «Біз экологиялыққа баса назар аудара отырып, ұлттық бәсекеге қабілетті брендтер құруға тиіспіз. Нәтижесінде мен агроөнеркәсіптік кешеннің алдына – экологиялық таза өндіріс саласындағы жаһандық ойыншы болу міндетін қоямын», деді. Қоршаған ортаға залалын тигізетін құрылымдарды бірте-бірте жойып, оған балама көздерін табу қазір қолға алыну үстінде. Облысымызда табиғатты таза сақтау бойынша «жасыл экономика» жобалары жасалып, іргелі жұмыстарға басымдық берілуде. Соның бірі – күн нұрынан қуат өндіру болса, екіншісі – жел энергетикасын заман талабына сай қолданысқа енгізу, сол арқылы табиғатты таза сақтау.
Елбасы Жолдауындағы он жаһан­дық сын-қатерінің дені азық-түлік қауіпсіздігіне, су, табиғи ресурстарды, энергетикалық, тағы да басқа адам өміріне қажетті дүниелерді таза сақтай отырып, дамыту жолдары айқындалғанын көріп отырмыз. Сол секілді, «жасыл көпір» серіктестік бағдарламасы аясында атқарылатын шараларға құқықтық, экономикалық, ғылыми негіздер қалай отырып, табиғатты керегімізге қарай игеру, игерілген байлықты тиімді тұтыну, яғни, байтақ жеріміздің әр түп жусанын сақтау көзделген. Осындай елдік істі мінсіз атқарудың заңнамалық жол-жосығын Президенттің таяуда бекіткен «Қазақстан Республикасының «жасыл экономикаға» көшу жөніндегі тұжырымдама туралы» Жарлығында жан-жақты дәйектелген. Мысалы, «Ел алдында тұрған «жасыл экономикаға» көшу жөніндегі негізгі басым міндеттер:
1) ресурстарды (су, жер, биологиялық және басқа) пайдалану мен оларды басқару тиімділігін арттыру; 2) қолда бар инфрақұрылымды жаңғыртып, жаңаларын салу; 3) қоршаған ортаға қысымды жұмсартудың рентабельдік жолы арқылы халықтың әл-ауқаты мен қоршаған ортаның сапасын арттыру; 4) ұлттық қауіпсіздікті, соның ішінде су қауіпсіздігін арттыру болып табылады», дей келіп, «Жасыл экономикаға» көшу жөніндегі тұжырымдама 3 кезеңде іске асатыны алға тартылады. Бұл экология саласында жүрген азаматтарға үлкен міндет жүктеліп отырғаны белгілі.
Отанымыздағы экологиялық мәсе­лелерді «жасыл экономика» аясында шешу жайы VI Астана экономикалық форумы кезінде жан-жақты әңгіме арқауына айналған еді. Ол Қоршаған ортаны қорғау министрлігі мен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі ұйытқы болып «Индустриялық революция – «жасыл экономикаға» көшу» деген тақырыпта өткізген халықаралық сессия­сы еді. Сессияға қатысушылар алдында Қоршаған ортаны қорғау министрі Нұрлан Қаппаров баяндама жасап, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың біз жоғарыда айтқан, «жасыл экономикаға» өту Тұжырымдамасын бекіткенін, сол құнды құжат негізінде жыл сайын елімізде «жасыл» модернизацияға ұлттық ішкі жалпы өнімнің 2 пайызын құрайтын инвестициялар салу қарастырылып отырғанын тілге тиек етіп, Президенттің: «2050 Стратегиясы қазіргі ең басты міндет. Мақсат айқын, жақсы әрі тиімді Үкімет бар. Мемлекет экономикалық дамудың жоғары дең­гейінде тұр. Бұл «жасыл экономика» бойынша міндетті орындауға мүмкіндік береді. Айта кету керек, міндетті орындау оңайға соқпайды. Бірақ, біз қуатты экономикалық өсім арқылы мұратымызға жетеміз», деген еді. Ол сонымен қатар, мемлекетіміз даму қарқыны жағынан өңірде көшбасшы болып отырғанын, табиғи капиталдың мол екендігін алға тартып, ресурстарды тиімді пайдалану қажеттігін жеткізіп, бұл Отанымыздағы табиғи экожүйені сақтауға мүмкіндік беретінін назарға салған болатын.
Біздің топшылауымызша, алда айтылған ауқымды жұмыстарды мінсіз орындау жолында 3 негізгі мәселені айқындауымыз керек секілді. Оның біріншісі – күн санап өркендеп келе жатқан экономикалық әлеуетті бұдан да тиімді етіп, алға оздыра беру, екінші – әлеуметтік мәселелерді тиянақты ойластыру, үшінші – бақуатты өмір сү­руіміздің басты кепілі болып отырған еліміздің экологиясын «жасыл эконо­мика» Тұжырымдамасы негізінде жетіл­діріп, уақыт өте келе оны дәстүрлі салтқа айналдыру.
«Жасыл экономиканы» қалып­тастыруда көптеген экологиялық проблемалар алдан шығып отыр. Оның бастыларына тоқталар болсақ, әрбір азамат өзі күн кешіп отырған отбасынан бастап, Отан аумағын таза сақтап, ластанудан қорғау, ауа мен судың бүлінуіне жол бермеу, жердің тозуына, кейбір өзен-көлдердің шарасы тарылып бара жатқанын жұрт болып жұмылып, қалпына келтіру ісіне үлес қосу. Егер біз осы айтқандарды уақытында атқара алмасақ, ата-бабамыздан қалған бас­ты байлығымызды тоздырып алуымыз мүмкін. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашақтың энергиясы» туралы көптен бері айтып, соны дүниежүзілік деңгейге көтеріп, EXPO-2017 Бүкіләлемдік көрмесін ұйымдастыруды Астана төріне әкелуі тегін болмаса керек.
Атқарылатын жұмыстың арғы жағында ел тұрғындарының тұрмыс-тіршілігін, денсаулығын жақсарту, тіпті, көңіл-күйін көтеру – бәрі өмір сүріп жатқан қоршаған ортаға тәуелді екені анық. «Жасыл экономика» бағытын таңдаудың негізінде осындай ғұмырлық істерді ілгерілетіп жатырмыз. Мұны жүзеге асыру кезінде азаматтар еңбек етумен қатар, ненің тиімді, ненің залалды екенін танып, білсе екен дейміз. Жалпы, «жасыл экономика» 3 принципке сүйенуі керек, оның біріншісі – халыққа жоғары деңгейде, халықаралық дәрежеде қызмет көрсету, әр жұмысты уақыт талабына сай үйлестіре дамыту, екіншісі – елдің өркендеуі үшін қолға алынған «жасылға» жұртты жұмылдырып, жұмыспен қамту саясатын орнықтыру, үшінші – осының бәрін нарық механизміне бейімдеп, толық меңгеріп шығу. Ауылдың көркеюі, өсіп-өнуі арқылы халықтың тұрмысын оңалтуға болады. Олардың айналысып отырған шаруасына сай экология талаптарынан мағлұмат беру біздің басты міндетіміз саналады. Әсіресе, пайдаға аспай жатқан жерлерді игілікке жарату, су көздерін зая жібермеу жағы да өзекті проблемалардың бірі болып есептеледі. Ал қала, ауыл, елді мекендердегі құры­лыс жұмыстарын жүргізу кезінде экологиялық талаптарды сақтай отырып, көгалдандыру ісі биік дәрежеде болуын ойластыру керектігі түсінікті. Кейбір ескі ғимараттарды бұзып орнына жаңа тұрғын үй немесе мекеме мекенжайын тұрғызу барысында экологиялық талаптар бірінші кезекте ескеріліп, көгалдандыруға бөлінетін жер алдын ала жоспарлы түрде шешілсе, ұтылмасымыз анық. Өмірдің нәрі де, әрі де су екені мәлім. Тіпті, кейбір өзен-көлдердің ер­неуінен төмендеп бара жатқаны қай-қайсымыздың да жанымызға батпай қоймайды. Бұл тұрғыдан келгенде, Мемлекет басшысының «Қа­зақстан-2050» Стратегиясында: «Соң­­­­ғы 60 жылда Жер шарында ауызсуды пайдалану 8 есе өсіпті, осы жүзжылдықтың ортасына қарай, көптеген елдер суды сырттан алдыруға мәжбүр болады. Сумен қамтамасыз ету проблемасы біздің елімізде де өткір болып отыр. Бізге сапалы ауызсу жетіспейді. Бірқатар өңірлер оның зардабын қатты тартуда», деп қадап айтуы тегін болмаса керек. Осы жағынан келгенде біздің облысымыздың таулы аймақтарындағы таза суды сақтау, ластамау жайын жұртшылық әр сағат сайын есте ұстағаны ләзім.
«Жасыл экономика» аясында энергия тапшылығынан құтылу үшін – жаңару энергиясын қалыптастыру керектігі туындауда. Мұны әр өңір жер жағдайына қарай жүзеге асыруына болады. Айталық, Испания, Дания мемлекеттері жел генераторлары барлық тұтынатын электр қуатының 20 пайызын, ал Германия 10 пайызын өндіруге қол жеткізіпті. Бұл істе соңғы жылдары көршіміз Қытай мемлекеті көш бастап келеді. Бүкіләлемдік жел энергиясы ассоциациясының (БЖЕА) мәліметіне сүйенсек, 2011 жылы әлемдегі барлық жел энергиясының жалпы қуаты 237 гигаватты құрапты. Бұл 280 ядролық реакторы қуатының көлеміне тең келетін көрінеді. Әлемде 380 ядролық реактор жұмыс істеп тұрғанын білеміз. БЖЕА болжамы 2020 жылға қарай жел генераторларының жалпы қуаты 4 есеге өсіп, 1 мың гигаватт электр өндіретін болады. Міне, осындай жұмыстар біздің облыста да қолға алынып, оның алғашқы нәтижелері өз жемісін бере бастады. Соның бір дәлелі, ТМД-да алғаш рет іске қосылған Райымбек ауданындағы Мойнақ су электр су стансасы дер едім.
«Жасыл экономика» аясында бітіретін бір елеулі жұмыс ол – туризм мәселесі. Облысымыздағы көрікті, тұнық сулы, тұғырлы жерлерден туризмге жол ашсақ, сол маңда тұратын халыққа тиімді болары сөзсіз. Көптеген азаматтарымыз бизнес көздерін ашып, тұрмыстарын түзер еді. Қазір Алатаудың баурайына орналасқан тұмадай тұнып жатқан Көлсай мен Шарын шатқалында туризм қолға алынды. Сол секілді, бір заманда тасқынның кесірінен жойылып кеткен Есік көлін қалпына келтіріп жатсақ, қыруар қаржы қазынаға түсер еді. Тағы бір үлкен проблема көліктің көбеюінде болып тұр. Оның арасында талапқа жауап бермейтін ескілері де жетіп артылады. Солардан шығатын көміртек диоксиді (СО2) қоршаған ортаны ластап жатыр. Біздің облыста төрт шекаралық бекет бар. Олар – Қорғас, Қалжат, Қарқара және Достық. Осы бекеттерден бір тәулік ішінде 500-600 автокөлік өтеді. Ал олардың қоршаған ортаға тигізетін зиянын тексеретін бізде экологиялық бекет жоқ. Бізден көрші мемлекеттерге баратын көліктердің әр қадамы, яғни, жанар-жағармайдың, заттардың тазалығы қапысыз қадағаланып, талапқа сай болмаса, қарыс қадам бастырмайды. Алдағы уақытта сондай экологиялық бекеттер біздің елімізде де салынса, қатаң тексерулер болса, қоршаған ортамыздың тазалығына септігі тиер еді.
Біз бұл мәселелерді бүгін Ота­­­нымызда аталып өтіп жатқан Қор­шаған ортаны қорғау күніне қа­рай қозғап отырмыз. Шынында, бай­лықты тиімді пайдалану ісінде зор жауап­кершілік – экология еншісіне тиеді. Сөзіміз жалаң болмас үшін, мына бір мысалды алға тартсақ дейміз. Ғалымдардың зерттеуінше энер­гетикалық жұмыстарды жүргізу кезінде атмосфераға жыл сайын 734 миллион зиянды заттар мен 26 миллиард тонна көмірсутек диоксиді шығарылады екен. Бұл табиғатты ластау өз алдына планетамыздың жылынып кетуіне әкеліп жатқан жайы бар. Алысқа бармай-ақ, Іле Алатауы мұздақтары 50 жылда 45 пайыз ерігені анықталған. Оның кейбір мысалын кезінде бұрқырап аққан бұлақтардың азаюынан көруге болады. Әлемдегі бірден-бір 22 тау өзені бар Алматы облысының экологиясын көздің қарашығындай сақтауды ел болып бүгін қолға алсақ, мұндай жұмыстар келер ұрпақтың денсаулығына зиян келтірмей, өмір сүру қабілеттілігін арттыра береді.