Қазақ әдебиеті: кеше және бүгін II

Skifnews.kz ақпарат порталының өткен шолуында халық ауыз әдебиеті, жазба әдебиетінің даму тарихына тоқталсақ, бүгінгі санында қазіргі қазақ әдебиеті туралы сөз болмақ.

ХІХ–ХХ ғасырлардағы әдеби шығармалар

19 ғасырдағы қазақ әдебиетінің ерекшелігі жазудың екі түрінің қатар өмір сүруі болды. Бірі араб және парсы тілдерінен алынған бірқатар көшірмелерді қамтитын жазушылар еңбегі, екіншісі Алтынсарин мен Құнанбаев бастаған жаңа жазба әдебиеттер еді. Кеңестік дәуірге дейінгі кезең 20 ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихындағы маңызды кез. Осы уақытта қазіргі әдебиет пен жазбаша сөйлеудің канондары түпкілікті қалыптасып, жаңа жанрлар мен стильдер пайда болды. Ахмет Байтұрсынұлы осы кезеңдегі көрнекті әдебиет қайраткері болды. Оның поэзия саласындағы алғашқы қадамы И.А.Крыловтың дастандарын аудару болды, одан кейін өзінің «Маса» атты поэзиялық жинағы шықты. Ол тіл білімі саласын да зерттеп, ұлттық тілді жат сөздерден тазарту жолында еңбек етті.

Қазіргі қазақ тілінің стильдік құрылымын жасаушылардың бірі – ақын Мағжан Жұмабаев. Оның ұлттық поэзияның дамуына тигізген ықпалы Абайдың әсерімен шамалас. Жазушының шығармалары газет-журналдар бетіне көптеп жарияланды. Сол кезең жазушыларының тағы бір жарқын өкілі – Спандияр Көбеев. Оның 1913 жылы жарық көрген «Қалың мал» романы ұлттық әдебиет тарихындағы елеулі оқиға болды.

Кеңестік кезеңдегі қазақ әдебиеті

Қазақстан жерінде Кеңес өкіметінің таралуы және КСРО-ға қосылуы қоғамдық-саяси жүйеге орасан зор әсер етіп қана қоймай, ұлттық әдебиеттің даму векторларын да айтарлықтай өзгеріс әкелді. 1924 жылы қазақ жазуы мен емлесінің реформасы басталды. Бастапқыда араб әліпбиіне, кейін латын әліпбиіне негізделді. Одан кейін қазақ және орыс жазуын жақындастыру қажеттігі туралы мәселе көтерілді. 1926 жылы қазақ пролетариат жазушыларының бірлестігі, бірер жылдан кейін Қазақ Республикасы Жазушылар одағы құрылды. Осы кезеңдегі қазақ әдебиетінің көрнекті қаламгерлерінен Сәбит Мұқановты, Мұхтар Әуезовті, Бейімбет Майлинді ерекше атап өткен жөн. Ұлы Отан соғысы оқиғалары азаматтық-патриоттық поэзия мен прозаның дамуына серпін берді. «Ақын өлімі туралы аңыз» поэмалары, «Қаһарлы күндер» романдары жарық көрді. Соғыстан кейінгі кезеңде драматургия және ғылыми фантастика сияқты негізгі әдеби нысандар белсенді дамыды. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» атты әйгілі романы да осы тұста дүниеге келді.

Кеңестік кезең қазақ балалар әдебиетінің гүлденген шағы болды. Бұл тұста Сапарғали Бегалин, Бердібек Соқпақбаевтың романдары мен әңгімелерін айтпай кетуге болмайды. Бұл шығармалардың басты кейіпкерлері – батыл, қайсар, қиындықтарды бастан кешіріп, таңдау жасай алатын, достық пен әділдікке сенетін жігіттер болды.

Қазіргі қазақ әдебиеті

Қазақ әдебиетінің соңғы онжылдықтардағы жалпы даму тенденциялары авторлардың батыстық постмодернизмді түсінуге және одан алынған тезистерді өз еңбектерінде пайдалануға ұмтылуымен байланысты. Сондай-ақ, қазір Қазақстанда бірқатар әдеби жанрлар дамып келеді. Мысалы, әр ұлттың орыс тілді жазушыларының(қазақтар, корейлер, немістер) шығармалары бар. Орыс тілді авторлардың шығармашылығы – бірнеше мәдениеттердің қосылуы нәтижесінде пайда болған өзіндік әдеби қозғалыс. Осы орайда, Роллан Сейсенбаев, Бақытжан Қанапьянов, Александр Кан, Сәтімжан Санбаевтың есімдерін атауға болады. Өзіндік көркемдік стилі бар бірқатар кәсіби авторлардың қалың оқырманға танылғанына аз уақыт болды олардың қатарында: Елена Терских, Тигран Тунянц, Әйгерім Тәжі, Александр Варский және тағы басқалары бар.

ХХІ ғасыр авторлары

Қазіргі таңда қазақ әдебиеті толығымен әлемдік тенденцияға сай, заманауи тенденциялар мен өз мүмкіндіктерін ескере отырып дамып келеді. Оқырман қауымның ықыласына бөленген замандас авторлардың қысқаша тізімін жасасақ, оған кемінде жиырма шақты есім енеді.

Илья Одегов – прозаик және әдеби аудармашы. «Звук, с которым встает Солнце» (2003), «Любая любовь», «Без двух один» шығармаларының авторы. «Ресей сыйлығы» әдеби байқауының және «Қазіргі қазақ романы» сыйлығының иегері.

Карина Сәрсенова – драматург, ақын, жазушы, сценарист, психолог. Сонымен қатар,  ол Қазақстандағы ең ірі өндіріс ошақтарының бірін құрушы. Ресей Федерациясы Жазушылар одағының мүшесі және Еуразиялық шығармашылық одағының басшысы. Жаңа әдеби жанрдың негізін салушы. Ресейде, Қазақстанда, Қытайда жарияланған 19 жұмыстың, сондай-ақ киносценарийлер мен мюзиклдердің авторы.

Әйгерім Тәжі – ақын, «Құдай сөзі» жинағының авторы. Оның шығармалары Ресей, Еуропа, АҚШ, Қазақстандағы көптеген әдеби басылымдарда жарияланған. «Поэзия» номинациясы бойынша «Дебют» әдеби сыйлығының финалисті, «Қадамдар» сыйлығының лауреаты. Оның өлеңдері француз, ағылшын және армян тілдеріне аударылған.

Аян Құдайқұлованың әлеуметтік-психологиялық проза жанрындағы шығармалары («Эйфель мұнарасы») бар. 2011 жылы өзінің дебюттік романын жарыққа шығарып, бір-екі жылда Қазақстандағы ең көп сатылатын автор болды. Шығармалардың негізгі тақырыбы – отбасы, қоғам мәселелері.

Ильмаз Нұрғалиев фантастика жанрында жазады. «Қазақ фэнтэзи» жанрының еліміздегі негізін салушы және «Дастан мен Арман» сериясының авторы.

«Білімді әрі саналы ұрпақ тәрбиелеу – бұл аса маңызды мемлекеттік міндет. Еліміздің болашағы дарынды, отаншыл жастардың қолында болуы керек», –  мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев.

Sn.kz порталының басқа да маңызды жаңалықтарын Instagram, Telеgram, facebook, twitter және vk секілді әлеуметтік желідегі парақшаларымыздан оқи аласыздар.