2025 жылдың көктемінде КазТАГ ақпарат агенттігі Freedom Finance компаниясының қызметіне байланысты бірнеше материал жариялады.
Қазақстандағы ақпарат кеңістігінде Freedom Finance инвестициялық компаниясы мен КазТАГ ақпарат агенттігі арасындағы дау үлкен резонанс тудырды. Мәселе – КазТАГ тарапынан жарияланған материалдарға бола Freedom Finance компаниясының шағымымен қылмыстық іс қозғалып, агенттіктің басшыларына айып тағылуы. Ең таңқаларлығы – бұл іс аясында Freedom Finance компаниясында шоттары бар барлық салымшылар тергеуге куәгер ретінде шақырылып жатқаны туралы хабар тарады. Яғни, осы компанияда 2020 жылдан бері инвестиция жасаған немесе шот ашқан кез келген тұлға полицияға сұрақ-жауапқа келуі тиіс көрінеді. Бұл не жағдай, іс мән-жайы қалай және оған қатысты ресми органдар мен заңгерлер не дейді? Мақалада осы сұрақтарды талдап, аталған оқиғаның мән-маңызына үңіліп көрелік.
2025 жылдың көктемінде КазТАГ ақпарат агенттігі Freedom Finance компаниясының қызметіне байланысты бірнеше материал жариялады. Онда өзін аталған компаниядан зардап шеккеніміз деп атаған адамдардың мәлімдемелері және олардың адвокаттарының пікірі келтірілген. Мақалалар қаржы нарығы, салымшылар сенімі және азаматтардың мемлекеттік органдарға шағымдары сияқты қоғам үшін өзекті тақырыптарды қозғады. КазТАГ бұл материалдарда ешқандай өз жорамалы немесе айыптауын қоспай, ақпарат көздері – жәбірленушілер мен олардың адвокаттарының айтуы бойынша жағдайды сипаттағанын алға тартуда. Яғни, журналистика стандарттарына сай, редакция дереккөз сөзін тікелей беріп, оның шындығын сот анықтайтын нұсқа ретінде ұсынған.
Алайда компания беделіне нұқсан келді деп санаған Freedom Finance басшылығы бұған келіспеді. Біраз уақыт өткен соң (жаз айларында) Freedom Finance компаниясы аталған жарияланымдар «жалған ақпарат тарату» бабына сәйкес келеді деп құқық қорғау органдарына шағым түсірген. Нәтижесінде Алматы қалалық полиция департаменті Қылмыстық кодекстің 274-бабы («Көрінеу жалған ақпарат тарату») бойынша іс қозғап, КазТАГ агенттігінің бас директоры Асет Матаев пен бас редактор Амир Касеновті күдікті деп таныған. Ең таңқаларлығы – А.Матаев пен А.Касенов бұл туралы ресми шақырту алғанға дейін бірнеше ай бойы бейхабар болған. Олар іс қозғалғаны және өздеріне іздеу жарияланғаны туралы тергеуге шақырылған күні ғана бір-ақ білгенін айтады. Яғни, құқық қорғау органдары журналистерді сырттай күдікті деп танып, алдын ала тергеу әрекеттерін олардың қатысуынсыз жүргізген.
2025 жылғы 9 желтоқсанда Асет Матаев тергеуге шақырылып, Алматы полиция департаментіне барып жауап берді. Сол күні оның адвокаттары мен әріптестері бұл істі «баспасөзге қысым көрсету әрекеті» деп бағалап, құқықтық баға беруді сұрап мәлімдеме жасады. Ақпарат және қоғамдық даму министрі Аида Балаева бұл мәселеге қатысты түсініктеме беріп, өз ведомствосының тергеу ісіне араласуға құқығы жоқ екенін, яғни министрлік бұл процеске ықпал ете алмайтынын айтты. Осылайша, ресми органдар істі құқықтық арнада қарастыру керектігін алға тартуда.
Freedom Finance компаниясына қатысты қылмыстық іс шеңберінде іске кіріскен тергеушілер мен прокурорлар атышулы материалдардағы деректердің шын-өтірігін тексеруге талпыныс жасауда. Freedom Finance өз кезегінде КазТАГ жарияланымдарын шындыққа жанаспайды деп санайды және олардың беделіне нұқсан келтіргенін алға тартады. Атап айтқанда, КазТАГ жариялаған материалдарда Freedom Finance-тің АҚШ биржаларында жұмыс істеуге лицензиясы жоқ деген күдік және бір бұрынғы қызметкердің клиенттер ақшасын алдап алып, компания басшылығы оны жасырып қалды деген мазмұн болды. Freedom Finance бұл айыптауларды жоққа шығарып, барлық қажетті лицензиялары бар екенін, бұрынғы қызметкер Виталий Световойдың алаяқтығы әшкере болған соң оны 2024 жылы 6 тамызда жұмыстан шығарып, ісін сотқа бергендерін мәлімдеді. Компания өкілдері «жеке бір қызметкердің заңсыз әрекеті үшін бүкіл компанияны алаяқ деп көрсету негізсіз» дейді. Сондай-ақ Freedom Finance сол бұрынғы қызметкердің үстінен қылмыстық іс қозғатуға өзі мұрындық болғанын және тергеу органдарымен белсенді ынтымақтаса жұмыс істеп жатқанын» хабарлады. Демек, Freedom-тың уәжі – КазТАГ жазған «адамдардың ақшасын жымқырды» деген оқиға шынында компанияның өзі анықтап, кінәліге шара қолданған дерек, ал агенттік оны бұрмалап жеткізді деп отыр.
Енді барлық салымшылардың шақырылуына келсек, КазТАГ басшыларының адвокаттары Ерлан Мәкенов пен Әсел Тоқаева тергеуге ерекше талап қоюда. Олар Freedom Finance-тің 2020 жылдан бергі барлық клиенттері мен инвесторларының толық тізімін сұратып, солардың барлығын куәгер ретінде жауап алуға шақыртуды талап еткен. Бұның себебі – адвокаттар Freedom Finance тарапы келтірді деген зиян көлемін тексермек. Адвокат Ерлан Мәкеновтің айтуынша, тергеу материалдарында көрсетілген шығын сомасы «бірнеше мемлекеттің бюджетіне тең келетін астрономиялық сома». Яғни Freedom Finance агенттік жарияланымдары салдарынан орасан қаржылық зиян шектік деп шағымданған көрінеді. Сол болжамды шығын қаншалықты шынайы екенін анықтау үшін қорғау тарабы: «Егер Тимур Турлов (Freedom Finance иесі) шынымен аса дарынды миллиардер болса, үш ай ішінде қалайша осындай көп ақша жоғалтты? Ондай астрономиялық шығын расымен болды ма, соны анықтау керек» деп мәлімдейді. Осы мақсатта олар Freedom Finance-те шот ашқан әр адамды, компанияда жұмыс істеген және істеп жүрген қызметкерлерді біртіндеп тергеп, әрқайсысымен операцияларды тексеруді ұсынып отыр. Егер кімде-кім тергеуге келмесе, адвокаттар оларды мәжбүрлеп алдыру жөнінде талап қоюда.
Адвокаттардың бұл талабы тергеу тарапынан мақұлданған сыңайлы. Нәтижесінде қазір Freedom Finance компаниясында есепшоты бар жүздеген мың азамат полицияға куәгер ретінде шақырту алу қауіпімен тұр. Freedom Finance брокерлік қызмет көрсететіндіктен, оның клиенттері тек Қазақстанда ғана емес, шетелдерде де болуы мүмкін. Әлбетте, бәрін бірдей тергеуге шақыру техникалық тұрғыда қиын және орынсыз көрінеді. Freedom Finance компаниясының адвокаты Александр Камендровский мұны «редакцияның айыптауындағы айғақтар жоқ, сондықтан тергеуді қорқыныш пен дүрбелең туғызатындай етіп жүргізуде» деп сипаттады. Оның айтуынша, КазТАГ кей материалында деректерді бұрмалап берген: мысалы, агенттік сұрау салған кезде бұрынғы қызметкердің атын қате жазып, «ондай адам Freedom-та істемеген» деген жауапты жаңсақ түсіндірген жағдай болған екен. Компания өкілдері ақпараттық агенттік әдейі айғақтарды бұрмалап, айыптау реңкін үстемелеген дейді.
Бұл оқиға Қазақстан журналистикасы мен заңнамасындағы өзекті мәселелердің тоғысында тұр. Қылмыстық кодекстің 274-бабы «Көрінеу жалған ақпарат тарату» бойынша азаматтар 3 жылдан 7 жылға дейінгі мерзімге сотталуы мүмкін. Халықаралық және жергілікті сарапшылар бұл бапты сөз бостандығын шектеуге қолдануға болады деп, оны декриминализациялауды талап етуде. Расында да, қоғам үшін маңызды тақырыптарды жазған журналистерді қылмыстық жауапкершілікке тарту – ақпарат құралдарына жасалған қысым ретінде бағаланып отыр. Freedom Finance vs КазТАГ ісі осындай прецедентке айналмақ: егер жеке компания сын материалдарға бола журналистерді түрмеге отырғыза алса, онда елдегі БАҚ өкілдері үшін қауіпті жағдай туады. Сондықтан бұл іске қоғам назар аударуда.
Жаңа қабылданған «Масс-медиа туралы» заң бойынша, зардап шеккен тарап ақпарат құралынан алдымен терістеме талап етуге құқылы, дауды шешудің басым тәсілі ретінде сотқа азаматтық тәртіпте талап қою ұсынылады. Яғни, беделіне нұқсан келген ұйым немесе адам БАҚ-тан жарияланған мәліметті терістеуді немесе жауап материал жариялауды сұрап, одан кейін қажет көрсе, азаматтық сот арқылы өтемақы талап етуі керек. Freedom Finance бұл жолдың орнына бірден қылмыстық қудалауға жүгінген. Заңгерлер пікірінше, егер журналистер бар ақпаратты дереккөздерге сүйеніп, «қоғам үшін маңызды мәселе бойынша түрлі тараптың пікірін беріп отырса», оларды жалған ақпарат таратты деп жазалау – заңға қайшы. Оның үстіне, «Масс-медиа» заңындағы 68-бапқа сай, егер БАҚ әлдебір азаматтың ресми сөзін не заңды тұлғаның мәлімдемесін сөзбе-сөз таратса, онда ол мазмұнның шындығы үшін медианың өзі жауапты болмайды. КазТАГ материалдарында келтірілген адвокат пен жәбірленушілердің айтқандары нақ осындай ресми сипаттағы жария мәлімдеме деуге болады. Демек, заң тұрғысынан қарағанда, КазТАГ әрекеті журналистік қызмет стандартынан аспаған, ал Freedom Finance өз беделін қорғау үшін алдымен терістеме жолдау немесе азаматтық талап қою мүмкіндігін пайдалануы керек еді.
Ақпарат және қоғамдық даму министрі Аида Балаева жоғарыдағыдай уәждерге қарамастан, тергеуге араласу мүмкін еместігін кесіп айтты. Билік өкілдері бұл дауды жеке коммерциялық құрылым мен БАҚ арасындағы сот ісі деп сипаттауға тырысады. Дегенмен, қоғамда «ақпарат құралдарын қудалау басталды ма?» деген алаңдаушылық бар. Себебі дәл осы 2025 жылы қабылданған жаңа БАҚ туралы заңның өзі журналистердің жұмысын қиындатуы мүмкін деген пікірлер жиі айтылған, оның үстіне 274-бап әлі күшінде тұр. Freedom Finance ісі – сол даудың көрінісі іспетті.
Freedom Finance компаниясының негізін қалаушы әрі иесі – Тимур Турлов – еліміздегі белді кәсіпкерлердің бірі, долларлық миллиардер. Ол 2022 жылы Қазақстан азаматтығын алғаннан кейін мұнда бизнесті кеңейтті, банк ашты және инвестиция саласын дамытуда. Турловтың компаниясы өз беделін қорғау үшін осындай қадамға барғанын біреулер түсінуге тырысса, енді бірі мұны «капитал мен байланыстарын пайдаланып, бұқаралық ақпарат құралдарын қорқыту» деп бағалауда. Сондықтан кей сарапшылар бұл істің астарында ескі есеп айырысу немесе басқа саяси мотив болуы мүмкін деп те болжайды. Алайда нақтыланған дерек жоқ, әзірге анық нәрсе – KazТAG жариялаған материалдар бойынша Freedom Finance компаниясы шығын көрдім деп, ал журналистер материалдағы деректерді растай аламыз деп өз ұстанымдарын қорғап отыр. Бұл шиеленісте нүктені тергеу амалдары мен сот шешімі қоюы тиіс.
«Freedom Finance ісі» ақпарат саласына екіұшты әсер етті. Бір жағынан, Қазақстанда ірі компаниялар беделін қорғау үшін БАҚ-пен осындай қатаң күрес жолын таңдауы мүмкін екені байқалды. Бұл прецедент басқа медиаларға сабақ болуы ықтимал: енді журналистер қандай да бір корпорация туралы сыни материал жазар алдында әлдеқайда сақ болуы мүмкін. Өз кезегінде, бұл – журналистік зерттеулер мен еркін пікір білдіруге тосқауыл қоюы ғажап емес. Егер әр журналист «сыни мақалам үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылам ба» деп қауіптенсе, қоғам маңызды ақпараттан құр қалуы мүмкін. Сарапшылар атап өткендей, егер материал қоғам мүддесін көздесе және дереккөздер сөзіне негізделсе, журналисті түрмеге қамау – демократиялық ұстанымдарға қайшы. Сондықтан бұл іске халықаралық құқық қорғау ұйымдары да назар аударуда.
Екінші жағынан, дәл осы іс медиа қауымдастығын біріктіріп, заңнаманы жетілдіруге түрткі болуы ғажап емес. Қазірдің өзінде БАҚ өкілдері 274-бапты алып тастауды немесе жұмсартуды талап етіп жатыр. Ал «Масс-медиа туралы» заңға журналистердің жауапкершілігі мен құқықтарын дәлірек айқындайтын өзгерістер қажет екені көрінді. Freedom Finance пен КазТАГ арасындағы дау – заңнаманың осал тұстарын ашып берді: бизнес пен БАҚ дауын азаматтық тәртіпте шешу жолы тұрғанда, қылмыстық қудалау тетігі қолданылды. Мұның соңы ақпарат еркіндігіне зиян келтіріп, цензураның күшеюіне апаруы ықтимал деп ескертеді сарапшылар.
Ал қарапайым Freedom Finance салымшылары үшін жағдай тіпті қызыққа айналды. Егер шынымен барлығы жаппай тергеуге шақырылса, мыңдаған адам уақытын сарп етіп, полицияға барып, түсініктеме беруі керек болады. Көптеген инвестор не болып жатқанын түсінбей дал болуда. Әлеуметтік желілерде кей салымшылар «акциям өсіп жатқан, енді полицияға шақырып жатыр», «еш шағымым жоқ, мені несіне тергейді?» деп жазып жатыр. Демек, бұл істің тағы бір жанама салдары – халықтың инвестициялық компанияларға деген сеніміне әсер етуі мүмкін. Егер бір компаниямен жұмыс істесең, ертең оған қатысты дауда сені де әуре-сарсаңға салады деген қауіп туады. Ондай жағдайда адамдар қаржы ұйымдарынан қашқақтап, инвестиция жасаудан тартынуы мүмкін, бұл жалпы экономикалық белсенділікке теріс ықпал.
Freedom Finance өкілдері барлық айыптауларды жоққа шығарып, ақпараттық шабуылға ұшырағандарын мәлімдеді. Олар сотта өз шындықтарын дәлелдеп, КазТАГ-тан ресми терістеу талап етпек. Ал КазТАГ редакциясы бұл істі сөз бостандығына қол сұғу деп бағалап, соңына дейін заң аясында күресуге ниетті. Қоғамдық пікір екіге жарылғанымен, көпшілік журналистерді қылмыстық қудалауды құп көрмейді. Бұл оқиға билікке де сын-қатер: егер әділ шешім болмаса, Қазақстанның ақпарат еркіндігі рейтингтері құлдырап, халықаралық имиджге нұқсан келуі ғажап емес.
Түйіндей айтқанда, Freedom Finance салымшыларының жаппай тергеуге шақырылуы – елімізде бұрын-соңды болмаған жағдай. Бұл кең көлемді даудың бір эпизоды ғана. Алдағы уақытта тергеу нәтижелері және сот талқылауы осы оқиғаға нүкте қояр. Қоғам өкілдері әділетті шешім шығар деп үміттенеді. Ең бастысы – бұл прецедент ақпарат саласына зиян тигізіп, журналистерді қорқыту құралына айналып кетпесе болғаны. Өз салымшыларын тергеп, өз абыройын қорғамақ болған Freedom Finance-ке де, сын айтқан ақпарат құралына да әділ құқықтық баға берілуі тиіс. Бүгінгі таңда әрбір азамат «БАҚ еркіндігі мен бизнес беделі қайсысы маңыздырақ?» деген күрделі сұрақтың куәсі болып отыр – жауапты уақыт пен заң жүзіндегі шешім көрсетпек.