Назарбаевтың отбасы ешқайда кеткен жоқ. Әли Баба кетіп, 40 қарақшы қалды

Бұл материал шетелдік агенттің функцияларын орындайтын шетелдік бұқаралық ақпарат құралы және (немесе) шетелдік агенттің функцияларын орындайтын ресейлік заңды тұлғамен жасады және (немесе) таратылды.

Қазақстан Президентінің курстасы Ерлан Жорабаев Тоқаев туралы айтып, оның билікте қалу мүмкіндігін бағалады.

Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың курстасы, мәскеулік журналист, публицист және жазушы Ерлан Жорабаев студенттік орындықтағы ескі жолдасы реформатор бола алады, бірақ билікті ұстап тұруға көп күш жұмсауға мәжбүр болады деп есептейді.

— Сіз Қасым-Жомарт Тоқаевпен бірге Мәскеу мемлекеттік халықаралық қатынастар институтында бір курста 5 жыл оқыдыңыз. Кеңес өкіметі кезінде де, қазір де бұл университетке таныссыз кіруге болмайды деген тұрақты пікір бар. Тоқаев ол жерге қалай түсті? Оның ата-анасы кім болды?

— Менің ойымша, ата-аналары қандай да бір көмек көрсеткенімен Тоқаевты тамыр-танысы көп деп атауға болмайды. Оның әкесі Қазақстанда детектив жанрының танымал жазушысы болған. Қасым-Жомарт институтқа түсуге республикалық бағытпен барды. Мұны «таныс арқылы өтті» деп атауға келмейді. Емтихандар өте жақсы тапсырылуы керек еді. Егер орташа тапсырсаңыз, онда республика арқылы да өте алмайсыз.
Біз онымен бір курста ғана емес, сондай-ақ бір академиялық топта оқыдық. Топ үш шығыс тілін біріктірді: Қытай, Вьетнам және корей. Ол қытай тілін, мен вьетнам тілін меңгердім.

— Ол қандай студент болды? Таңертеңнен кешке дейін кітапханада отырды ма, спортпен шұғылданды ма әлде комсомолдық мансап жасады ма? Бәлкім қыздар мен рок-н-роллға құмар болған шығар?

— Менің ойымша, ол да мен сияқты жақсы студент болды (күледі). Біз уақытты бірге өткізетінбіз. Әрқашан емес, бірақ сирек те емес. Мен мәскеулікпін, ата-анаммен бірге тұрдым. Ол Профсоюзная метросы маңайындағы ММХҚИ-ның жатақханасында тұратын.

Ол қандай студент болды? Менің ойымша, оңтайлы. Ол демалып, көңіл көтергенді жақсы көретін, алайда сонымен қатар оқуына да көп көңіл бөлді. Әрине ол «ботаник» болған емес, күндіз-түні сабақ та қарап отырған жоқ. Ол тілдер жағынан өте жақсы болды, өйткені анасы Алматыда, шет тілдер институтында сабақ берді. Менің ойымша оның халықаралық істерге деген құштарлығы осыдан басталды.

Ол айтқандай, француз тілдік мектебінде мұғаліммен бірге ағылшын тілімен де айналысқан. Қабылдау кезінде ағылшын тілі өте жақсы болды. Институтта ол қытай тілін өте мұқият оқыды және оны жақсы меңгерген. Кейде ерекше атмосфера құру үшін ол қытайлық жолдастарымен сөйлесіп, аудармашының көмегін ысырып, олармен өзі сөйлеседі. Ол өзі СІМ аудармашысы ретінде бастады. Біз бәріміз осылай бастадық. Ол Назарбаевпен КСРО парламенттік делегациясының құрамында Пекинге келгенде танысты.

— Тоқаев Қазақстанда № 1 адам болды. Ел қайғылы жағдайға, психологиялық күйзеліске ұшырады. Жақын жерде Қытай мен Ресей сияқты ауыр салмақтар бар. Тоқаев-президент қызметінде оның қандай жеке қасиеттері маңызды рөл атқара алады?

— Бүгін оның айналасында, шын мәнінде шиеленіскен жағдай. Мен Қазақстанды біздікіне өте ұқсас шикізаттық автократия деп санаймын. Және мүлде конституциялық емес сол «билік транзиті». Маған «мұрагерлер» туралы барлық әңгімелер өтеді. Бұл кім? Сайлау бар ғой! Тіпті «мұрагер» сөзі конституцияға қайшы келеді.

Сіздің сұрағыңызға орала келе Тоқаевтың Қазақстан үшін жақсы қасиеттері көп. Біріншіден, оның бэкграунды. Үлкен мемлекеттік тәжірибесі. Солай емес па? Ол сыртқы істер министрі, БҰҰ Бас хатшысының орынбасары қызметін атқарды, Сенатты басқарды, Қазақстанның премьер-министрі болды. Бұл, әрине, үлкен тәжірибе.

Премьер-министрдің жұмысы оны қатты шаршатты. Ол маған мұнымен мүлдем айналысқысы келмейтінін айтты. Оған премьер болған ұнамады. Бұл медициналық факт. Ол Назарбаевқа оны қазақстандық СІМ-ге қайтару туралы өтінішпен жүгінді. Бұл Президентке ұнамады: «Біз бәріміз мұның барлығымен айналысудамыз, ал сен жалғыз ақ болғың келеді».  Бірақ бәрібір де Нұрсұлтан Әбішұлы оны бұрынғы қызметіне жіберді. Бұдан шамадан тыс кеудемсоқтықтың жоқтығын ғана емес, сонымен қатар әдептілікті де байқауға болады. Әдетте саясаткерлерде кеудемсоқтық басым болады.

Халықаралық тәжірибе. Тоқаев – Қытай мен Сингапурда жұмыс істеген қытайды зерттеуші. Соңғысында ол қазір бәріне белгілі Ли Куан Юның өзгеруін көрді. Ол Қытайдың тектоникалық өзгерістеріне де куә болды. Назарбаевпен бірге ол сыртқы істер министрі ретінде Қазақстанның көпвекторлы сыртқы саясатын жолға қойды. Оның үстіне, мұны қазір істеу бір бөлек, ал ол Қазақстанның не екенін ешкім білмеген кезде бәрін нөлден бастауға мәжбүр болды. Сол кезде инвестиция әкеліп көр, ал оның қолынан келді.

Президент лауазымында мұның бәрі оның пайдасына болады. Қытай жақын. Оның Қытайды зерттегені керемет. Әрине, қытайлықтар өздеріне қытайша жүгінгенді бағалайды. Қарапайым адамға үйрену мүмкін емес тілде (күледі).

Тоқаевтың тағы бір жағымды жағы –  ол Қазақстан – сыбайлас жемқорлық жанжалдарының жері болғанымен жанжалдарға тап болмаған. Әрине, оның маған айтқанындай, мен кедей адам емеспін, бұдан да көп нәрсеге ие болуым мүмкін еді деп. Бұл да медициналық факт. Әйтпесе, әрине, бәрі басқалар сияқты ашылатын еді. Мысалы, Назарбаевтың туыстарындай.
Иә, Мәскеу маңында Тоқаевтың мол саяжайы бар, бірақ оның Қазақстанда үлкен мүлкі жоқ. Оның ұлы бар, бірақ ұлында да ондай жоқ. Ол орта кәсіпкер.

— Тимур Тоқаев Мәскеуде жұмыс істейді. Оның компаниясы девелоперлік бизнеспен айналысады. Бұған дейін ол, айтпақшы, Қазақстанда жұмыс істеді, бірақ оның фирмалары шығынға байланысты жабылды. Кіші Тоқаев әкесі көрші мемлекеттің басшысы болғандықтан Ресейде табысты болды деп айта аламыз ба?

— Қасым-Жомарттың ескі жолдасы ретінде мен, әрине, айтқым келеді: Жоқ, ол не дегеніңіз, ондай ештеңе жоқ деп. Бірақ біз бәріміз тірі адамдармыз және кез келген әдептіліктің қандай да бір шегі бар екенін түсінеміз (күледі). Ол ұлына қалай көмектеспеуі мүмкін? Оның, әрине, ұлына көмектесу мүмкіндігі болды. Тимур Қасым-Жомарт Кемелұлының ұлы болмағанда, оның Ресейде девелоперлік бизнес жүргізе алғандығына сенімді емеспін.

— Қасым-Жомарт Тоқаевты жеке білетін адамның көзқарасы бойынша қалай ойлайсыз, ол елді реформалар жолымен жүргізе ме? 2019 жылы Президент болып сайланған Тоқаев экономика мен саяси жүйені түбегейлі өзгерту қажеттілігі туралы айтты. Бұл, мысалы, саяси партияларды құрудағы кедергілерді жою, нақты парламенттік оппозицияның пайда болуы, митингілердің еркіндігі және т. б. жайлы болды.

— Ол билікті сақтап қала алады ма, соны көру қажет. Егер сақтап қалса, онда реформа жолымен жүреді. Мен оны танимын, бірақ бұл 100% болжам жасай аламын дегенді білдірмейді. Біз қанша тосынсыйларды көрудеміз, соның ішінде оған қатысты.

Содырлар көшеге шыққан кезде, Назарбаев Тоқаевтың әлсіздігін пайдаланып, оны «жеп қойғысы» келді. Олар Тоқаевтың өз еркімен кетуі үшін тәртіпсіздіктерді пайдаланғысы келді. Премьер-министр орнынан кеткендей. Алайда ол кенеттен ерік-жігерін көрсетті.

Ол ойға келмейтін нәрселерге қол жеткізді. Өйткені, ҰҚШҰ әскерлерін екі күнге енгізіп, содан кейін: «Барлығыңызға рахмет. Барлықтарыңыз боссыздар» деп айтуы таңқаларлық. Және барлығының кете қалуы! Путиннің кетуі – ойға қонымсыз! Путин бізге қандай да бір контингентті қалдыру керек деп нақты айта алуы мүмкін еді. Байқоңырды, елдің солтүстігіндегі орыс тілді халықты қорғау үшін. Ал олар артық үнсіз кетті. Менің ойымша, бұл Қытайсыз мүмкін емес еді. Қытайлықтар: сіздің араласқаныңыз жаман емес, бірақ ол жерде қалудың қажеті жоқ деп айтқан болуы керек. Мен басқа түсініктемелерді көрмеймін. 

Менің ойымша, Тоқаевтың реформалары өте қалыпты болады. Назарбаевтың отбасы ешқайда кеткен жоқ. Али Баба кетіп, 40 қарақшы қалды. Тоқаев елдегі толыққанды қожа емес. Назарбаевтың туыстарының әлі де орасан зор экономикалық активтері бар. Тоқаевта ондай ештеңе жоқ. Бұл оның әдептілігі туралы айтады, бірақ Елбасы экономикалық күші жоғары. Оның өзі осы қауымның мүшесі болды, бірақ қауым оған қарсы соғыс бастады. Сондықтан бәрі оның қолында емес. Бұл объективті жағдай.
Екінші жағынан, ол интеллектуалды. Сақ, ұқыпты, ойлы адам. Революционер емес. Дипломатиялық сақтық туралы ештеңе айтпаса да болады. 

Қазақстандық қоғамды шынымен өзгерту үшін, ал оның едәуір бөлігі мұны қалайды және талап етеді, әлдеқайда күрт өзгерістер қажет. Біздегідей түбегейлі, терең реформалар қажет. Саясаттан бастап, нақты сайлаудан бастап. Белгілі бір дәрежеде Тоқаевты тағайындалған тұлға ретінде қарастыруға болады. Сайлау шартты болды. Саяси бәсекелестік қажет. Тиісінше-экономикадағы еркін бәсекелестік. Монополизм, автократия, отбасы басым болған кезде реформалар өте қалыпты болады. Тоқаевтың көп күші қауыммен күресуге кетеді.

Сұхбаттасқан Петр Годлевский