Қоғамның сот жүйесіне сенімі арта ма?

«100 қадам» Ұлт Жоспары реформасында сот жүйесіне баса назар аудару – бұл мемлекеттің одан әрі дамуындағы соттардың ерекше рөлін көрсетеді. Қазіргі уақытта сот төрелігін тиімділік деңгейі экономикалық, әлеуметтік, құқықтық және өзге де салаларын табысты жаңғыруын айқындаушы фактор болып табылады. Бұл бәсекеге қабілетті ұлтты дамыту үшін қажетті шарт.  Бүгінде Жоғарғы Сотта жүктелген екінші институционалды реформаның барлық 11 қадамы заңнамалық тұрғыдан іске асырылуда. Яғни, Ұлт Жоспарында сот жүйесі бойынша бекітілген барлық жаңашылдықтар 2016 жылдан бастап іске асуда.  

Қазақстан судьяларының VII съезіне қатысқан Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев сот саласында жабулы қазан астында қалған бірқатар түйткілді саралап бергені есте. Елбасы «қара қылды қақ жаратын» әділ, аузы дуалы алқабилердің азайып кеткендігін де жасырған жоқ.  

 Еске сала кетсек, ҚР Судьяларының VІ съезінде Елбасы судьялар қауымдастығы алдына бес міндет қойған болатын. Олардың арасында қылмыстық заңнамаларды жетіл­діріп, сот өндірісін жаңа дең­гейге көтеру, даулар мен тар­тыс­тар­ды шешудің баламалы амал­дарын енгізу, азаматтардың кең ау­қымына әділсот төрелігінің қол­жетімділігін қамтамасыз ету шара­лары бар. Төрт жыл ішінде сот жүйе­сіндегі реформалар осы талап пен міндетті атқара алды ма? Жасыратыны жоқ, соңғы жылдары ха­лықтың сот билігіне деген сенімі азайып кетті. Неге? Бұл ретте Елбасы Н.Назарбаев аузы дуалы, данагөй билерімізді тілге тиек етіп, қазіргі судьяларға үлгі еткені жұрт жадында. Өйткені бұрынғы би де, қазіргі сот та – әділет жоқшысы болуға тиіс. «Адамдар өз мәселелерін шешу үшін айлап-жылдап билік дәліздерінде жүгіруге тиіс емес. Заң бұзылған жағдайда адам сотқа баруы тиіс және сол жерде өз құ­қықтары мен бостандықтары қорғалатынына сенімді болуы керек. Барлық өркениетті әлемде осылай. Демек, кез келген нағыз сот реформасының түпкі мақсаты – судьялардың адалдығы мен кәсібилігі, әділдік және әділ сотқа қолжетімділік болып саналатын тәуелсіз және сатылмайтын сот билігі. Судья – тек заңдылықтың үстем болуына жол ашушы ғана емес, ол қоғамдағы қайшылықтарды жоюға, адами қатынастарды үйлес­ті­руге, азаматтардың өмірін сенімді әрі тұрақты етуге жауапты тұлға. Қазақ елінде бидің рөлі қашанда жоғары болған, ол дау­ласушы жақтарды бітістіріп, та­быстырып отырған. Мұның тарихта керемет үлгілері бар. Төле бидің, Қаз дауысты Қазыбек бидің, Әйтеке бидің, Бұқар жыраудың және басқа да атақты билердің артында қалдырып кеткен ұлағаттарын оқыңыздаршы, қандай сөзбенен, екі жақты татуластырған.  Негізіне келетін болсақ содан бері ештеңе өзгерген жоқ. Дегенмен елді тәртіпке үйрету керек.  Мысалы, «Тура биде туған жоқ». Біз қазақпыз, туыс-туғанмен сыйласпай тұра алмаймыз, бірақ судьяда ағайын болмауға тиіс. Сол үшін мемлекет соттарды қолдап, қорғайды. Ал судьялар әркез әділ шешім шығарып, елді тәртіпке үйретуге үлес қосуы қажет», – деді Елбасы.

Дәл қазір республикада 3460 судья бар екен. Ел Президентінің мәлі­метінше, 2014 жылдан бас­тап соттарды қаржыландыру 3 миллиард теңгеге өсті және ағым­дағы жылы оларға шамамен 30 миллиард теңге жұмсалған. Яғни, сот жүйесін реформалаудың негізгі мақсаты – тәуелсіз және сатылмайтын сот билігін қалыптастыру. Бұл жер­де судьялардың адалдығы мен біліктілігі, сот төрелігінің әді­лет­тігі мен қолжетімділігі маңызды. Ендеше, судья­лардың жауапкершілігі ора­сан зор. Бір құмалақтың бір қарын майды шірітетіні си­яқ­ты, бір судьяның шалыс қадам басуы тұтас мемлекеттің имид­жін түсіріп, қасықтап жиған абы­ройды шелектеп төгуі мүмкін.

Дегенмен, судьялар арасында да құқық бұзуға жол беретіндері жоқ емес. Тек былтыр бір жылдың өзінде 32 судья тәртіптік жазаға тартылса, тағы екеуі келеңсіз себептерге байла­нысты лауазымынан босатыл­ған. «Өкінішке қарай, біздің азамат­та­рымыз іс жүзінде әділеттілік іздеп жоғары сот инстанциясына немесе прокуратураға шағымдануға мәжбүр.

Жиынға Жоғарғы соттың маман­­­­дан­дырылған сот алқасының төрайы­мы Айгүл Қыдырбаеваның айтуынша, еліміз тәуел­сіздік алған уақыттан бері ұлттық сот төрелігі заң үстемдігін қамта­ма­сыз етудің және қоғамдағы тұ­рақ­тылықтың сенімді кепілі болғанын және Қазақстан азамат­тарының құқықтарын сот арқылы қорғау деңгейі халықаралық озық стандарттарға барынша жақындай түскенін, сондай-ақ «100 нақты қадам» Ұлт жоспарының аясында сот жүйесі айтарлықтай жаңғыртылғанын атап өтті. «Елбасы осы мәсе­леге ерекше көңіл бөліп келе­ді, ол бизнес субъектілерін, инвес­тор­лардың құқықтарын қорғау және олар­дың тиімді қызмет атқаруына оңтай­лы жағдай жасауда сот жүйесінің айрықша рөлін әрқашан назарда ұстап келеді», – деді ол.

Бүгінде сот ісін жүргізуді жеңі­лде­ту­, сот төрелігіне қолжетімді­лік­ті кеңей­ту және кәсіпкер­лік­ті қол­дау үшін барынша тиімді жағдай жасауға бағыт­тал­ған жұмыстар жүйелі түрде жүргізілу үстінде. Ең негізгі жаңашылдықтың бірі – инвес­тициялық даулар бойынша дер­бес сот алқасының құрылғаны. Сот сатыларын қыс­қар­тып, апелляциялық және касса­ция­лық сатыдағы судьялардың жауапкершілігін арттыру арқылы инвесторлардың құқықтары мен заңды мүдделерін сапалы құқық­тық түрде қорғауды басты назарға алу мәселесі де күн тәртібінде. Мамандар келтірген деректерге сүйенсек, 2016 жылдың басынан бас­тап қолданысқа енгізілген жаңа Аза­мат­тық процестік кодекс заңды мүдделерді қорғау мен қалпына келтіру істерін біршама ілгері жылжытуға себепші болған екен. Аталмыш кодекстегі жаңашыл бағыттар соттар жұмысының тиімді болуына едәуір ықпал еткен. Сот төрелігінің ескі жүйесінде кейбір санаттағы істер жарты жылға дейін қаралып келсе, бүгінде олар ең көп дегенде 8 айдың ішінде шешімін таба бастаған. Азаматтық істердің 82 пайыздан астамы бір ғана сот отырысында, 10 пайызға жуығы екі, ал 59 пайызы жеңілдетілген іс жүр­гізу тәртібінде, яғни соттарға мил­лион­ға жуық процеске қатысу­шы­ларды шақырмай-ақ қаралатын болған. Жоғарғы соттың судьясы Гүл­жан Әлмағамбетова кәсіп­керлік үшін жағдайларды жақсар­туға бағытталған азаматтық про­цестік заңнаманың жаңа­шыл бағыт­тарына назар аударды. «Азамат­тық процестік кодекске өзгеріс­тер енгізу азаматтық істер бо­йын­ша сот төрелігін жүзеге асы­рудан құралатын міндеттер мен принциптерден тарайтын процестік заңнаманың мазмұны­на қойылатын халықаралық стандарттардың талаптарына сай келеді», – деді. Сонымен қатар, Жоғарғы сот судьясы Мемлекет басшысы жуыр­да ғана азаматтық, процестік және банктік заңнаманы жетіл­діру мақсатында «Қазақстан Республи­касының кейбір заңнамалық акті­леріне азаматтық, банктік заңна­маны жетілдіру және кәсіпкер­лік қызмет үшін жағдайды жақсарту мәсе­лелері бойынша өзгерістер мен толық­тырулар енгізу туралы» Қазақ­­стан Республикасының Заңы­­на қол қойғандығын мәлім­деді. Осы заңға енгізілген түзету­лерге сәйкес, жауапкерге және үшін­ші тұлғаларға талап қою ары­зы­ның көшір­мелерін және оған  қоса беріл­ген құжаттарды үш жұмыс күні ішінде жолдау неме­се тап­сыру міндеті сотқа жүк­те­летін болған. Ал бұрын мұндай міндет талап қою­шыларға жүктелген еді. Арыз­ды электронды құжат түрінде берген жағдайда енді оның көшірмесін қоса беру қажеттілігі болмайды. Сонымен қатар, жауап­кер­лердің талап арызға пікір беру мерзімі талап арыздың көшірмесін алған күннен бастап 10 жұмыс күніне дейін қысқартылған. Мұнымен қоса, істі сот талқылауына дайындау аяқталған күннен бастап 10 жұмыс күнінен кешіктірмей басталатын бірінші сот тыңдауының мерзімі заңнамалық тұрғыда бекітілген. Бұған дейін мұндай мерзім заң бо­йынша мүлдем анықталмаған.

Ұлт жоспарының 17-қадамы – бұл судья лауазымына іріктеудің тетіктері мен талаптарын күшейту. Бұл елімізде заңның үстемдігін қамтамасыз етуге, оның ішінде еліміздегі сот қызметінің беделін көтеруге, судьялардың қызметіне деген халықтың сенімін арттыруға, сонымен қатар, судья лауазымына кандидаттарды іріктеу талаптарын қатайтуға бағытталып отырғанын көрсетеді. Судьялыққа үміткерлердің бұл жауапты қызметке 30 жастан бастап кірісуін белгілеу, сот істерін жүргізуге қатысудағы 5 жылдық өтілі болуының, кәсіби дағдысы мен іскерлігін тексеру үшін ахуалдық тестілер жүйесін енгізу, судьялыққа үміткерлердің соттарда стипендия төленетін бір жылдық тағлымдамадан өтуі, одан соң судья бір жылдық сынақ мерзімінен өтуі қажеттілігі қарастырылған. Судья лауазымына үміткерлерге қойылатын жаңа талаптардың күшейтілуінің түпкі мақсаты – судьяларды тағайындау, судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету және олардың жауапкершілігін көтеру арқылы болашақта сот корпусының сапалы құрамын жақсарту. Стратегиялық жоспарда көрсетілген сот билігінің халық үшін ашық әрі қолжетімді болуы, судьялардың есеп беру тәртібін күшейту, барлық сот процестеріне үн-бейне жазба құрылғыларын қолдануы, алқабилер соты қолданылатын салаларды кеңейту – соттардың халыққа бір қадам жақын болуы бағытында жасалып жатқан маңызды шаралар. Бұл жоспар біліктіліктің, елдің ертеңі, халықтың тағдыры үшін жауаптылықтың, көрегендіктің айғағы, негізгі мақсаты аурулардың сыртқы белгілерін сылап-сипап қою емес, оларды жүйелі емдеуге бағытталған.

Ұлт жоспарының қоғамда заңның үстемдігін қамтамасыз етуге бағытталған бөлігінде мемлекетіміздің сот жүйесін реформалауға қатысты өзекті мәселелер қамтылған. Оны жүзеге асырудың бірден-бір айғағы – сот жүйесінің халыққа қолжетімді болуы, қоғамның сот қызметіне деген сенімін арттыру. Бұл мәселеге Елбасының да ұдайы көңіл бөліп отыруы судьяларға үлкен жауапкершілік жүктейді.

Д.Мыңжасарқызы