Салт-дәстүр: «Балдыз қалың» дегенді естуіңіз бар ма?

Қазақ халқы жақсы ұрпақ тәрбиелеуге ежелден ерекше көңіл бөлген. Осыған байланысты бірқатар дәстүр сақталып келді. Солардың бірі - "балдыз қалың".

Халқымыздың заман ағымына қарай өзгерген, я болмаса, мүлдем жоғалған салты аз емес. Sputnik Қазақстан  "балдыз қалың" деп аталатын ескі дәстүрге қатысты ғалымдардың пікірін білді.

"Ондай дәстүр кездеседі"

Тарих ғылымдарының докторы, профессор Бибизия Қалшабаеваның айтуынша, "балдыз қалың"– қалың малдың бір түрі. Дәстүр бойынша айттырылған қалыңдық қайтыс болған жағдайда күйеуі балдызын алған. Жігіт оған ұрын барып қойса, онда бұрынғы қалың малдың үстіне "балдыз қалың" төлеуі тиіс. Оған түйе бастатқан тоғыз мал кіреді. Ұрын келмесе, ол қалың мал төленбейді. Ал қалыңдықтың басқа сіңлісі болмаған жағдайда бұрын төленген малдың жартысы қайтарылады.

"Жалпы, қазақта балдыз алу кездеседі, ол бертінге дейін бірлі-жарым кездескен. Мұнда да қосымша қалың мал берілген. Балдызын алу көбіне жиендеріне өз анасының сіңлісі бас-көз болсын, өгей шешеге жаутаңдамасын деген мақсаттан туындаған", - дейді Қалшабаева.

Әмеңгерліктің бір түрі

Ал филология ғылымдарының докторы, профессор Дандай Ысқақұлы "балдыз қалың" дәстүрін әмеңгерлікке теңеп отыр. Оның да негізгі мақсаты – баланы өгей қылмау, анасынан кем көрмейтін адамның бауырына басу.

"Қазақ басқа ұлтқа қарағанда өмірдің мәнін жақсы білген ғой. Ұрпақ тәрбиелеуді, жақсы ұрпақ қалдыруды мақсат тұтады. Бүкіл өмірін соған арнайды. Анасы қайтыс болғанда баласы жетімдік көрмеуі керек. Ал баласына кім қарайды? Әкесі басқа әйел алса, бала өгей болып қалады. Сондықтан қазақта "балдыз қалың" деген дәстүр болған. Қайын жұрты балаларға өз баласындай қарайтын қалыңдықтың ең жақын адамын берді. Қазақта ондай дәстүр кең өріс алған. Әрине, бәрі екі жақтың келісімімен жасалды", - деді Ысқақ.

Ғалым "балдыз қалың" дәстүрінің жоғалуына қатысты өз ойын да жеткізді. Оның ойынша, бертін келе, әмеңгерлікті де, балдыз қалыңды да "махаббаты жоқ" ескірген дәстүрдің қатарына қосып жіберді. Алайда мұның барлығы отбасының бірлік-берекесін сақтау, баланы ешкімнен кем қылмай тәрбиелеу үшін жасалған.

"Қазірдің өзінде қазақы дәстүрді ұстану азаматтардың қолынан келеді. Екі жақ өзара келісіп жатса болды. Негізі, бүгінде біздің қоғамымыз жаһанданып бара жатыр ғой. Еуропалық дәстүр ұлттық салтымызды ығыстырып келеді. Ал біздің айырмашылығымыз жер мен көктей. Біз өмірімізді ұрпағымызға арнаймыз, ұлды тәрбиелесек, немере көрсек дейміз. Шөберенің қызығын көрген ең бақытты адам дейді. Еуропада олай емес. Олар бір күнмен өмір сүреді", - дейді Ысқақ.

Гендерлік саясаттың салдары

Профессордың сөзіне қарағанда, бұл салттың сақталуына қазіргі гендерлік саясат да кері әсерін тигізді. Ол ер адам мен әйел теңдігі "балдыз қалың" сынды дәстүрдің сақталуына кедергі болғанын айтады.  Шығыс халықтарында, соның ішінде қазақ халқында ғасырлар бойы әйел үй шаруасына жауапты болған.  Профессор ер адам сол үйдің, елдің, ұлттың қамын ойлағанына баса назар аударып отыр. 

"Бүгінде заманның өзгергені сонша, теңдіктің нәтижесінде әйелдерде еркектің менталитеті қалыптаса бастады. Содан бала туу көрсеткіші де төмен. Мысалы, Еуропада тоғыз мемлекет басшысының ұрпағы жоқ. Ал ата-бабаларымыз алдымен ұрпақты ойлаған. Социализм кезінен бастап күні бүгінге дейін кейбір дәстүрлерге менсінбей қараушылық бар. Мұның барлығы ұлттың қамын, болашақтың қамын ойлаудан туындаған дәстүрлер ғой. Сондықтан осы дәстүрлерді қолданса, соларды насихаттаса, ұлтқа тек пайдасы ғана тиеді", - деді профессор.