Қазақстан теңгесінің бағамы және инфляция

2023 жылдың соңына қарай Қазақстан экономикасының өсу қарқыны бәсеңдей бастады: қарашада қазандағы 8,3%-бен салыстырғанда жыл сайын 6,4%-ды құрады. Динамиканың нашарлау себептері: өнеркәсіп өндірісінің, телекоммуникация секторының және ауыл шаруашылығының өсу қарқынының баяулауы. Бұл ретте басқа салаларда өсу қарқын алды, деп хабарлайды Skifnews.kz ақпарат порталы.

SberCIB Investment Research сарапшыларының болжамы бойынша, 2024 жылы Қазақстанның ЖІӨ өсімі 5 пайызды құраса, жыл соңына қарай негізгі көрсеткіш 11 пайызды құрайды.

Қазақстанда 2015 жылдың тамызынан бері инфляциялық шектеу режимі қабылданып, валюта бағамының бұған дейін Ұлттық банк белгілейтін шекті дәлізі алынып тасталды. Инфляциялық таргеттеу (шектеу) дегеніміз – ортамерзімді кезеңде  инфляцияның нысаналы көрсеткішін белгілеуге және соған қол жеткізуге бағытталған ақша-несие саясаты режимі. 2019 жылы бұл көрсеткіш 4-6% деңгейінде қалыптасты.

Қазіргі кезде теңге бағамы ішкі және сыртқы макроэкономикалық факторларды ескере отырып, нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың ықпалымен қалыптасады. Ұлттық Банк реттеуші ретінде теңге бағамының қалыптасуына араласпайды, бірақ қаржы жүйесіне қауіп төнген жағдайда, валюталық интервенция жүргізу арқылы оның күрт құбылуына жол бермеу құқығын өзіне қалдырады.

Қаржылық реттеуші өкілдерінің пікірінше, мұндай режимнің артықшылығы – отандық тауар өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін қолдау арқылы нақты айырбас бағамына қол жеткізу, ағымдағы шот бойынша бейтеңгерімнің алдын алу және халықаралық резервтердің, соның ішінде алтын-валюталық қордың төмендеуіне жол бермеу.

Теңгені еркін айналымға жіберудің басты кемшілігіне оның мұнай нарығы мен басқа да сыртқы факторларға тым тәуелділігін жатқызады.

Ұлттық валюта бағамына қандай факторлар әсер етеді?

Теңге бағамына тікелей әсер ететін негізгі факторларды сыртқы және ішкі деп бөледі. 

Ұлттық банк сыртқы факторлар қатарына әлемдік нарықтағы мұнай бағасын, негізгі сауда серіктестеріндегі валюта бағамының динамикасы (ең алдымен Рессей рублі),  әлемдік пайыздық мөлшерлеме және жаһандық геосаяси жағдайды жатқызады.   

Қаржы реттеушінің ақпараты бойынша, Brent маркалы мұнай бағасы 2018 жылдың 9 айында, 2017 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда, 39 пайызға қымбаттап, 1 барреліне 52 доллардан 72,3-ке көтерілген. 

Ал ішкі факторлар қатарына Ұлттық банк инфляция өзгерісін, негізгі мөлшерлеме деңгейін, экспортер компаниялардан түсетін салықтық төлемдер мен қазына қаржысының игерілуін және т.б. жатқызады. 

2018 жылдың 9 айында ағымдағы шот операцияларының тапшылығы 2017 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда, 10 есе төмендеп, 4,6 млрд доллардан 0,5 млрд долларға азайғанын атап өту керек. Бұл ретте 2018 жылдың ІІІ тоқсанында ағымдағы операциялар шоты 0,2 млрд доллар профицит  көлемінде қалыптасты деп хабарлайды Ұлттық банк.  

Экономист Айдархан Құсайынов теңге бағамы белгілі бір факторға, тіпті долларға да байланып тұрған жоқ деп есептейді. Ұлттық валюта бағамын нарық айқындайды, бірақ нарықтың өзі тауар ағынын есепке алғанымен, оның қалай, неге негізделетіні белгісіз. Бұл ретте, көпшіліктің оның себебін табуға ұмтылуы да дұрыс емес дейді сарапшы. 

Саясаттанушы Досым Сәтбаевтың айтуынша, Қазақстанның көршілері – Өзбекстан мен Қырғызстанға қарағанда, әлемдік экономикамен ықпалдастығы тереңдеп кеткен. «Бұл сыртқы факторлардың әсері  елеулі болады деген сөз: Ресейге салынған санкциялар болсын, АҚШ пен Қытай арасындағы текетірес болсын. Жалпы алғанда, теңге бағамына әсер ететін сыртқы факторлар өте көп: бұл мұнай мен шикізат бағасы, әлемдегі экономикалық және қаржылық жағдай, соның ішінде елдің сауда әріптестеріндегі ахуал, – деп түйіндейді Д.Сәтбаев.                 

Қазақстанның негізгі сауда әріптестерінің үштігіне: Ресей – рублімен, Италия – еуросымен, Қытай – юанымен кіретінін айттық. Олардың әрқайсысының өз ұлттық валютасы болғанымен, Қазақстанмен сауда айналымы АҚШ доллармен есептелінеді.

Жаһандану және өзара бірігу заманында, әлемдегі барлық саяси және қаржылық оқиғалар қазақстандық теңге бағамының қалыптасуына айтарлықтай әсер етеді. Теңге бағамы белгілі бір дәрежеде негізгі серіктес елдердің валюта бағамына тәуелді.

Теңгенің доллардан басқа валюталарға қатысты бағамы кросс-курс арқылы анықталады. Бұл не деген сөз? Мәселен, қытай юані бағамын анықтау үшін, CNY/KZT валюталық жұбын доллармен жұптастырып, екіге бөлу керек: CNY/USD (юань/доллар) және USD/KZT (доллар/теңге). Валюталар жұбының биржадағы мәні көбейтіліп, юань/теңге жұбы үшін кросс-курс анықталады. Бұл тәсіл әдетте валюталық сауда-саттық аз болғанда және өтімсіз баға белгіленімі қалыптасу тәуекелі жоғары кезде қолданылады. Демек, теңгенің долларға қатысты құнсыздануы ұзақмерзімді кезеңде кросс-курс арқылы басқа да валюта бағамына әсер етеді.

Жаһандық жағдайдың қиындауы, Қазақстан экспорттайтын тауар бағасының төмендеуі, соның ішінде мұнай мен металл да бар, ЖІӨ-нің даму қарқынына әсер етіп, Қазақстан экономикасының осал тұсын одан әрі ақсаңдатады. Теңгенің құнсыздануы нәтижесінде экспорттық кірістің азаюы ел қазынасы мен оның төлем қабілетіне кері әсер етуі мүмкін.

Десе де, көптеген сарапшылар Ұлттық банк өкілдерінің пікірімен келісе отырып, теңге бағамына әсер ететін факторлар арасынан серіктес елдердегі жағдай мен олардың валюта бағамын ерекше атап өтті.

Айталық, «Альпари» ақпараттық-сараптамалық орталығы директорының орынбасары Наталья Мильтчакованың пікіріне сүйенсек, әрине, рубль курсы мен теңге бағамының арасында өзара байланыс бар, дегенмен, рубль құны теңге бағамын айқындайтын жалғыз және басты фактор деп тұжырымдау қате болар еді. Бірақ та, орта мерзімді уақыт аралығын алсақ (1-2 апта), ресейлік рубль мен теңге бағамы бірдей дерлік динамика көрсетеді: не бірге нығаяды, не бірге құнсызданады. Тек екі валютаның төмендеу немесе өрлеу қарқыны әртүрлі, рубль бағамы ерекше құбылып тұрса, теңге одан тұрақтылау.

Бұндай тәуелділіктің себебі айқын: Ресей – Қазақстанның ең ірі сауда саттық серіктесі. Егер Ресейдің басындағы қиындықтар, айталық, экономикалық санкциялар, оның экономикасына кері әсер етсе, міндетті түрде сауда серіктестері де зиян шегеді. Алайда теңге де, рубль де мұнай бағасына қатты тәуелді екенін естен шығармау керек, дегенмен рубль бағамына басқа да факторлар әсер етіп, бұрынғыдай мұнай бағасына қатты тәуелді емес деп тұжырымдайды сарапшы.

Қазақстандағы инфляция: 2023 жылғы динамикасы және 2024 жылға болжамы

2023 жылдың соңындағы инфляция

2023 жылы инфляция 8 ай қатарынан баяулады, бірақ бәрібір жоғары деңгейде қалды. Осылайша, желтоқсанда баға 0,8%-ға өсті, ал жылдық мәнде инфляция қарашадағы 10,3%-бен салыстырғанда 9,8%-ға дейін баяулады.

Салалар бойынша инфляцияның динамикасы:

азық-түлік инфляциясы төмендеді – бағаның өсуі қарашадағы 9,2%-дан желтоқсандағы 8,5%-ға дейін баяулады;

азық-түлікке жатпайтын инфляция қарашадағы 9,9%-ға қарсы желтоқсанда 9,1%-ға дейін төмендеді;

Тарифтердің жоғарылауы аясында қызмет көрсету секторындағы инфляция жеделдеді (қарашадағы 12%-дан желтоқсандағы 12,4%-ға дейін).

2024 жылғы айлар бойынша инфляция

Қаңтарда Қазақстанда инфляция желтоқсандағы 9,8%-дан қаңтардағы 9,5%-ға дейін бәсеңдеді.

Ақпан айында – 9,3%-ға дейін.

Наурызда – 9,1%-ға дейін

SberCIB Investment Research сарапшыларының Қазақстандағы инфляция болжамы

SberCIB Investment Research сарапшыларының болжамы бойынша, 2024 жылы Қазақстандағы инфляция баяулауын жалғастырады және жыл соңына дейін 78%-ға жетеді. Бұл әлі де реттеушінің мақсатынан жоғары (5%), бірақ мұндай қысқарту ҚҰБ-ге ақша-несие саясатын жеңілдетуді жалғастыруға және мөлшерлемені ағымдағы 15,75%-дан 11%-ға төмендетуге мүмкіндік береді.

Теңгенің долларға бағамы: 2024 жылға арналған болжам

2024 жылы теңге бағамына не әсер етеді

2024 жылы қазақстандық теңгенің айырбас бағамы келесілермен қолдау көрсетуі мүмкін:

ҚР Ұлттық қорынан шетел валютасын сатудың 1-1,1 млрд долларға дейін өсуі – осындай жоспарларды ҚРҰБ айтты. 2023 жылдың желтоқсанында Қазақстанның Ұлттық қоры валютаны қарашамен салыстырғанда 2 есе аз сатқанын ескеріңіз;

мұнай бағасының қалпына келуі. 2024 жылы мұнай нарығында не болатыны туралы «Мұнайдың айырбас бағамы: 2023 жылғы нарықтық динамика және 2024 жылға баға болжамы» мақаласынан оқыңыз;

2024 жылдың бірінші тоқсанында рубльдің бір доллар үшін 85-ке дейін уақытша нығаюы (Ресей Қазақстанның негізгі сауда серіктесі). 2024 жылғы тоқсандар бойынша рубль бағамының динамикасы туралы - 2024 жылға арналған SberCIB инвестициялық зерттеулер стратегиясында.

Мұндай жағдайда қазақстандық теңге алдағы айларда бір доллар үшін 445-ке дейін нығаюы мүмкін. Сонымен қатар, жыл соңына қарай теңге бір долларға 460-қа дейін әлсіреуі мүмкін – бұған жыл соңына дейін ҚҰБ базалық мөлшерлемесін 11%-ға дейін төмендету ықпал етеді.

2024 жылдың басынан бері динамикасы

2024 жылдың қаңтар айының алғашқы апталарында доллардың жаһандық әлсіреуі жағдайында теңге бір долларға 453-ке дейін көтерілді. Басқа қолдау көрсететін факторлар болған жоқ.

Ақпан айында жағдай аздап өзгерді – баға белгілеулері 448 шамасында болды. Салық кезеңінің аяқталуына және Ұлттық қордың шетел валютасын сату көлемінің төмендеуіне қарамастан теңге бағамы тұрақты болып қалды.

Наурызда теңге бағамы соңғысының нығаюына қарамастан, бір доллар үшін 446 шамасында қалды. Теңге бағамын шетел валютасын сату көлемінің 0,61 миллиард доллардан 0,75 миллиард долларға дейін ұлғаюы және мұнай бағасының өсуі қолдауға болады.

2024 жылға теңгенің долларға айырбастау бағамы болжамы

Бірінші тоқсанның қорытындысы бойынша – бір доллар 445 теңге.

Екінші тоқсанның соңында – бір доллар үшін 445.

Үшінші тоқсанның қорытындысы бойынша – бір доллар үшін 455.

2024 жылдың соңында – бір доллар үшін 460.