«Қазақстанның екінші Ұлттық қоры оффшорларда жасырылған» - саясаттанушы

Белгілі саясаттанушы, Тәуекелдерді бағалау тобының директоры Досым Сәтпаев forbes.kz-ке көлемді сараптама жариялады. Автордың орыс тілінде жазылған сол мақаласын adyrna.kz порталы сол қалпында қазақшаға аударып жариялады. Соны оқырман назарына ұсынуды жөн көрдік. 

Дүйсенбі, 11 мамырда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Төтенше жағдай жөніндегі мемлекеттік комиссияның қорытынды отырысында сөйлеген сөзінде, басқалармен қатар «ұлттық компанияларға тиесілі жекелеген құрылымдарды шетелдік юрисдикциялардан AIFC-ке кезең-кезеңімен көшіру бойынша жұмысты бастау керек» деп мәлімдеді. «Егер өзіміздің компаниялар шетелдік юрисдикцияларды таңдаса, біз шетелдік инвесторлардың сенімін жүзеге асыра алмаймыз» деді президент.

Бұл тезистің кездейсоқ пайда болмағаны анық. Қазақстан экономикасындағы өсіп келе жатқан дағдарыс жағдайында үкімет «шетелдік юрисдикцияларға» жататын қосымша қаржы ресурстарын белсенді іздеуде. Бірақ бұл тақырып «өте ұзақ әңгіме». Есімде, 2017 жылы Нұрсұлтан Назарбаев қазақстандық бизнес құрылымдарынан, оның ішінде кейбір ұлттық компаниялардан ақшаны елге қайтаруды және оны шетелдік шоттарда сақтамауды талап еткен. Ол кезде әңгіме шетелдегі 12,5 млрд долларға ие 18 отандық компания туралы болды.

«Көмбеге тыққан ақшаны жоғалтасыңдар. Солай емес пе? Ал санкциялар жағдайында саған ешкім көмектеспейді. Ақшаны қайтарып, оны Қазақстанда сақтаңдар. Саған қандай кепілдік қажет? Заңдар, жарлықтар? Мен оны істеймін. Мұны жасамасаңдар, біз оны өзіміз жасаймыз. Ренжімеңдер», - деді Назарбаев сол кезде зілді, бұйрықты райда.

Тоқаевтың қазіргі мәлімдемесіне сүйенсек, бәрі сол жерде әңгіме күйінде қалған. Үш жыл бұрынғы «шетелдік юрисдикцияларға» бағытталған үндеулер мен қатқыл мәлімдемелер және ұлттық компаниялардың тыққан ақшаларынан еш пайда болмады.

Осыған байланысты ұлттық компанияларды бақылайтын және тапсырманы орындаушылардың алдыңғы қатарында болуы тиіс «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорының енжар позициясы таңқаларлық болып көрінді. Егер Қасым-Жомарт Тоқаев бір нәрсені сөзбен емес, іс жүзінде дәлелдегісі келсе, әрдайым «қара жәшіктердің» қызметін атқаратын ұлттық компаниялардың қызметін өзгерткісі келсе, осы қорды («Самұрық-Қазына» -авт.) ретке келтіруден бастауы керек.

Бұл жағдай тек ұлттық компаниялардың «шетелдік юрисдикцияларына» қатысты емес. Бізде билік өкілдері мен бизнес-элитаның өкілдері бірнеше үйде тұруды жөн көрді: біреуі Қазақстанда, ал қалғандары «шетелде». Нәтижесінде олар мына жақта қырып ақша тауып, оны жасырын аралдарда сақтады. Мұның бірнеше себептері болды.

Біріншіден, көлеңкелі экономика мен сыбайлас рентаның болуы, олар көлеңкелі кіріс әкеліп, тыныш оффшорлық аймақтарды іздейді.

Екіншіден, ірі бизнес пен үкіметтің тығыз байланысы. Қазақстанда бизнесті жүргізу өте қауіпті болды, өйткені биліктің Олимпінен соққан күшті дауыл әр түрлі «желкендерді» тоз-тоз қылып, кез келген жергілікті биліктегі «шатырыңызды» ұшырып әкетіп, қиын күндерге сақтап отырған ақшаңызды шығаруға мәжбүрлейді.

Үшіншіден, алдағы уақытта жартылай транзиттік биліктің толық транзиттік формасына өтуі туралы белгісіздіктің өсуі, кез келген жағдайда Назарбаевтың саяси сахнадан түпкілікті кетуі, егер ол қазір болмаса да кейінірек мүлікті қайта бөлуге әкеледі. Бос жердің толтырылуы – табиғат заңдылығы. Кейбір ықпалды ойыншыларды бейтараптандыру олардың басқалармен алмастырылуына әкеледі. Ислам Каримовтың қызынан басқа, тұңғыш президенттің айналасындағы адамдарды түрмеге жапқан көрші Өзбекстан бізге жақсы сабақ болады.

Айтпақшы, төтенше жағдай кезінде Қазақстан Президентінің өкілеттіктерінің кеңеюі, ең алдымен, экономикалық қауіпсіздік саласында болды. Бірақ әдетте саясат – экономиканың шоғырланған көрінісі, әсіресе олигархиялық топтардың қызметіне экономикалық құралдар арқылы әсер етудің қосымша мүмкіндіктері болған кезде. Төтенше жағдай – қайсысын қолдауды, қайсысынан бас тартуды шешудің ыңғайлы тетігі. Вирологтардың болжамдары бойынша жаңа ғаламдық пандемияның пайда болуы тек уақытты талап ететіндігіне сүйене отырып, Қазақстанда төтенше жағдайдың енгізілуі бұрынғыға қарағанда жиі болады.

Егер біз оффшорға оралсақ, онда, әрине, бұл ақшаның бір бөлігі оффшорлық компаниялардың шетелдік инвестициялары арқылы елге қайтарылды, бірақ көлеңкелі және сыбайлас капиталдың едәуір бөлігі Қазақстаннан тыс жерде әлі де сақталуда. Олар қайтарылуы керек, өйткені біз ел экономикасы үшін жұмыс істейтін ондаған миллиард доллар туралы айтып отырмыз. Tax Justice Network мәліметтеріне сенсек, барлық оффшорлық компанияларда 21-32 трлн доллар аралығындағы ақша жасырулы. Бұл төрттің бір бөлігі Қазақстанға тиесілі. Яғни, екінші қазақстандық ұлттық қор оффшорлық аймақта жасырулы деген сөз.

Ал оффшорлық компаниялармен жұмыс екі бағытта жүруі керек.

Біріншіден, басқа елдермен бірлесе отырып, оффшорға жасырылған Қазақстанның көлеңкелі капиталын анықтау және оған оралу үшін мақсатты және қатаң саясат. «Панамагейт» пен Paradise Papers тізімінен бастауға болады. Шынында да, «халықтың қызметшілері» елді өздерінің қарттықтарының демалысының ыңғайлы қайнар көзі ретінде қарастыруды жалғастыра берсе және Қазақстанды балалары, немерелері мен шөберелері тұратын Отаны санамағанға дейін, экономиканы қайта құрылымдау көмектеспейді, өйткені біздің элитаның санасын өзгертуден бастау керек.

Екіншіден, кәсіпкерлерге мемлекетпен тығыз байланыста болатын «қол жетпейтін» тізімге кірмегендіктен, бизнестерін жоғалтып алудан қорықпай, Қазақстанда жұмыс істеп, капиталды инвестициялау тиімді болатын ел ретінде экономикалық жүйені толығымен жаңарту керек. Өйткені, біздің елдегі байлық тек активтердің, ірі жылжымайтын мүліктің, капиталдың және акциялардың болуымен ғана анықталмайды.

Ресурстарды тікелей немесе меценат арқылы бөлуге үнемі қол жетімділік байлықты тұрақты санатқа айналдырады. Бірақ мұндай жағдайларда, ескі анегдотта айтқандай, «ФПГ-дан ОПГ-ға аналуға және керісінше болуға бір ғана қадам бар». Скандинавия елдерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бизнес тіпті жоғары салықтар жағдайында да адал жұмыс істеуге дайын: бастысы, бәрі заңға сәйкес, таза және шенеуніктердің қалауымен ойын ережелерінде өзгеріс болмаса болды.

Мұндай жағдайлар көбінесе демократиялық жүйелермен қамтамасыз етілетіні түсінікті. Сингапур мысалында Ли Куан Ю өз реформасын дәл элита тазартуды оның адалдығы немесе сенімсіздігін анықтау тұрғысынан емес, үкімет өкілінің өз елі үшін жұмыс істеуге деген шынайы ниеті тұрғысынан анықтады. Айтпақшы, AIFC-тің Қазақстанда ағылшындық нұсқамен болуы елде инвесторлар үшін жұмақ жағдайлары бар резерв пайда болған кезде таңғажайып жағдай туғызады, ал оның сыртында қалған қазақстандық бизнес жемқорлық, заңсыздық, әділеттілік пен шынайылықтың болмауы, мемлекеттің экономикадағы үстемдігі жағдайында да өмір сүру үшін күресті жалғастыруда.

Жақында қазақстандық оффшорлық шоттар мен қымбат шетелдік жылжымайтын мүлік иелері де қиын жағдайға тап болды. Көптеген елдердің оффшорлық, құпия банктік шоттары, көлеңкелі капиталы және баланстық активтерімен күресінің күшеюі элитаның жүйкесіне ши жүгіртуде. Ұлыбританияның қымбат жылжымайтын мүліктің шетелдік иелеріне қатысты саясатын қатаңдату туралы еске түсірген жөн, олардан сатып алуға жұмсалған ақшаны қалай тапқанын дәлелдеуді талап етуі мүмкін.

Осыдан бірнеше жыл бұрын әлемнің 300-ден астам экономистері мемлекет басшыларына «әлемдегі сыбайлас жемқорлық деңгейін арттырып, халықаралық корпорацияларға басқалардың есебінен қаржылық пайда алуға көмектесетін оффшорлық аймақтарды тоқтатуға» үндеді. Сайып келгенде, Батыста оффшорлық компаниялардың айналасындағы «ұрыс-керістер» барлық ашықтықты арттырып отырды, сонымен қатар жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс салдарынан көптеген үкіметтер өз азаматтары мен компанияларының көлеңкелі қаржылық жағдайын іздеуге мәжбүр болды.

Батыстағылардан айырмашылығы, олар Ақордада ұзақ уақыт бойы кім, қайда және қанша жасырғанын білді. Ең бастысы – бөлісу. Мұндай шоттардың ғұмыры ұзақ болды, сондай-ақ иелерін керек жағдай үшін қармақта ұстауға өте жақсы сылтау болды. Біраз уақыттан кейін билік тек қашқын олигархтар мен саяси элитаның бұрынғы өкілдері оффшорлық есепшоттарға ие бола алады деп уәж айта бастады.

Егер қазір елімізде модернизациялау мақсатымен реформалар жарияланатын болса, онда ақиқат айтылуы тиіс. Мифтік образдағы «көлеңкелі» және олигархиялық экономика, «сахна артындағы», мемлекеттік емес саясаттағы, экономикалық «фавориттердің» қатысуымен және бәсекелестіктің болмауымен құрылған экономика емес.

Тіпті бұл қысқа тізім экономиканы қайта құрылымдау мен сананы қайта құрылымдаудың нақты әрекеті ойынның барлық ескі ережелерін жаңартудың ауыр және қайшылықты тәсілі болатынын көрсетеді. Бірақ онсыз алға жылжу болмайды, өйткені кейбір шешілмейтін түйіндерді «балтамен шабуға» тура келеді. Жарты өлшемдер мен жеңілдетілген мәлімдемелер көмектеспейді. Әйтпесе, билік транзиті ауысу кезінде ескі «қол жетімділердің» тізімі жаңа «қолмен ұсталмайтындардың» тізімімен ауыстырылады және «Панамагейт» пен Paradise Paper-дің жаңа нұсқасы пайда болғанша бәрі бұрынғыдай айнала береді.