Қазақстандағы баға өсімі: Коммуналдық тарифтер мен азық-түлік неге қымбаттайды?

 2025 жылдың 1 шілдесінен бастап Қазақстанда коммуналдық қызметтердің тарифі мен азық-түлік бағасы күрт өседі, деп хабарлайды  Skifnews.kz ақпарат порталы. 

Бұл жағдай халықтың тұрмыс деңгейіне елеулі әсер етіп, әлеуметтік шиеленісті күшейтуі мүмкін. Бұл бағаның қалыпты нарықтық құбылысы ма, әлде жүйелі экономикалық мәселелердің көрінісі ме? Сарапшылар не дейді, үкімет не істеп жатыр, халық не күтуі керек? Осы сұрақтарға сараптамалық тұрғыдан жауап іздейік.

Тарифтер неге өсіп жатыр?

Қазақстанда жылу, жарық, су және газ тарифтері 1 шілдеден бастап орта есеппен 12–17 пайызға қымбаттайды. Бұл – Энергетика министрлігі бастаған «Тариф – инвестиция үшін» атты жаңа бағдарламаның нәтижесі. Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиевтің айтуынша, бұл қадам – тозығы жеткен инфрақұрылымды жаңарту және энергетика саласына жеке инвестиция тарту үшін жасалып отыр. Министрлік дерегіне сүйенсек, Қазақстандағы энергетикалық инфрақұрылымның 60 пайыздан астамы моральдық және техникалық жағынан ескірген. Жылу желілерінің үштен бірі, электр станцияларының біразы 40–50 жылдан бері жаңартылмаған.

“Егер тариф көтерілмесе, біз алдағы жылдары ЖЭО-лардың апаттық жағдайына жиі ұшыраймыз. Бұл – жай ғана баға емес, қауіпсіздік мәселесі”, — дейді Сәтқалиев.

Тарифтердің нақты өсімі:

• Электр энергиясы — +12,6%

• Газ — +9,2%

• Жылу — +13,0%

• Су — әр аймақта әртүрлі, бірақ 10–15% аралығында.

Азық-түлік бағасы неге ушығып барады?

Азық-түлік бағасы — әрбір қазақстандықтың күнделікті шығыны. Соңғы деректер бойынша, маусым айының соңында халық тұтынатын негізгі тағам түрлері орта есеппен 11–15% қымбаттады.

Мысалы:

• Ұн — +44%

• Күнбағыс майы — +61%

• Картоп — +30%

• Пияз, сәбіз, қырыққабат — +24–35%

• Қант пен жұмыртқа — +21–33%

Экономист Бауыржан Ысқақов: “Бұл — тек маусымдық құбылыс емес. Импортқа тәуелділік, теңгенің құнсыздануы, отандық өндірістің әлсіздігі — бәрі бірігіп, ішкі нарыққа қысым түсіріп отыр. Біз көп тауарды Ресейден, Қытайдан және Өзбекстаннан әкелеміз. Олардағы баға көтерілсе, бізге де әсер етеді.”

Бағаның өсуінің басты себептері:

1. Импортқа тәуелділік Қазақстан өзін негізгі азық-түлікпен толық қамтамасыз ете алмайды. Ұн мен сүттен өзге көптеген өнім — көкөніс, жеміс, ет, күріш, қант — шетелден келеді. Импорт құны артса, ішкі баға да шарықтайды.

2. Теңгенің құнсыздануы Долларға қатысты теңгенің әлсіреуі импорттық өнімдерді автоматты түрде қымбаттатады. 2024 жылдың соңында $1 = 500 тг болса, 2025 жазында $1 = 545 тг болды. Сарапшы Расул Рысмамбетов: “Қазақстандағы баға өсімінің 60–70 пайызы тікелей валютаға тәуелді. Ұлттық валюта әлсіреген сайын, баға автоматты түрде өседі.” 3. Логистика мен қойма мәселесі Кейбір өңірлерде жол, сақтау, жеткізу желілері дамымаған. Бұл әсіресе оңтүстіктен солтүстікке өнім тасымалдауда қиындық тудырып, бағаны өсіреді.

4. Сауда желілерінің монополиясы Кейбір ірі ритейлер мен делдалдар нарықты өзара бөлісіп алған. Әлеуметтік маңызы бар өнімдерге шекті баға белгіленгенімен, бұл барлық жерде орындала бермейді.

Үкімет не істеп жатыр?

Сауда және интеграция министрлігі, Ұлттық экономика министрлігі және жергілікті әкімдіктер бірқатар шаралар қабылдап отыр:

• 19 әлеуметтік маңызы бар азық-түлік түріне шекті баға енгізілді;

• Төмен табысты отбасыларға коммуналдық субсидиялар қарастырылған;

• Импортты диверсификациялау үшін Қытай, Иран, Түркия сияқты елдерден тікелей жеткізу жолдары ашылуда;

• Отандық ауыл шаруашылығы өндірушілеріне субсидиялар мен жеңілдетілген несие қарастырылған.

Алайда бұл шаралар инфляцияны түбегейлі тоқтатуға жеткіліксіз. Жүйелі өзгерістер қажет. Қарапайым халыққа әсері Қазіргі уақытта қазақстандықтардың табысының 50 пайыздан астамы азық-түлікке жұмсалады. Бұл — дамушы елдерге тән көрсеткіш. Баға өсуі халықтың нақты табысын азайтып, тұтыну қабілетіне кері әсер етеді.

Саясаттанушы Саяд Кәрімов:

“Тариф пен азық-түлік бағасының қатар өсуі әлеуметтік әділетсіздік сезімін күшейтеді. Халық қымбатшылыққа шыдамайды, ал нақты өзгеріс болмаған жағдайда әлеуметтік толқулар қаупі де жоқ емес", - дейді.

Алдағы болжам қандай? Ұлттық банк 2025 жылдың соңына дейін инфляция деңгейі 10–12% шамасында болады деп болжайды. Бірақ сарапшылар бұл көрсеткіш бұдан жоғары болуы мүмкін екенін айтады. Экономикалық болжам: • Коммуналдық тарифтер тағы да өседі (2025 жылдың күзінде – екінші кезең); • Азық-түлік бағасы маусым сайын құбылып отырады; • Импортқа тәуелділік сақталған жағдайда – бағаның тұрақтануы екіталай.

Коммуналдық төлемдер мен азық-түлік бағасының өсуі – бір сәттік емес, жүйелі экономикалық дисбаланстың нәтижесі.

Қазақстан экономикасында:

• Инфрақұрылым ескірген,

• Өндіріс төмен,

• Импортқа тәуелділік жоғары,

• Валюта тұрақсыз.

Үкіметтің шұғыл шараларына қарамастан, халықтың күнделікті өміріне нақты әсер беретін ұзақмерзімді реформалар қажет. Бұл – тарифті бір мезеттік көтеру емес, экономиканы тұтастай сауықтыру мәселесі.