Қыркүйектен бастап дропперлердің аударымдары қалай қадағаланады?

Дропперлер – өздерінің банк картасы мен есепшотын алаяқтарға беріп, олардың атынан ақша аударымдарын жүзеге асыратын адамдар. Осындай тәсілмен алаяқтар қолды еткен қаражат бірнеше шот арқылы өткізіліп, ізін жасырады. Бұрын құқық қорғаушылар үшін дроппердің қылмысқа саналы түрде қатысқанын дәлелдеу қиын болып, көп жағдайда олар жауапкершіліктен сытылып кететін. Енді Қазақстанда бұл олқылық түзетілді – 2025 жылғы 16 қыркүйектен бастап дропперлерге де тікелей қылмыстық жауапкершілік қарастырылып отыр. Яғни бұрынғыдай «білмедім, мені алдап пайдаланды» деп ақталуға жол жоқ – өз картасын қаскөйлерге берген кез келген адам алаяқпен тең дәрежеде қылмыскер саналып, жазаға тартылады. Бұл өзгеріс азаматтарды интернет-алаяқтардың көмекшісі болудан сақтандыруға және заңсыз ақша айналымын тежеуге бағытталған, деп жазады Skifnews.kz ақпарат порталы. 

Мемлекет дропперлердің әрекетіне қатаң жаза енгізді. Қылмыстық кодекстің 232-1-бабы бойынша, банк картасы мен шотын үшінші тұлғаға заңсыз бергені үшін азаматқа қылмыстық жауапкершілік жүктеледі. Жазаның мөлшері алынған «сыйақының» көлеміне қарай өседі:

• Шотын аз мөлшердегі сыйақыға бергендерге – 160 айлық есептік көрсеткіш (АЕК) көлемінде айыппұл салынады не сол мөлшерде түзеу жұмыстары немесе 50 тәулікке дейін қамау жазасы беріледі (мүлкі тәркіленеді). 2025 жылдағы 1 АЕК – 3 944 теңге екенін ескерсек, 160 АЕК шамамен 629 мың теңгеніқұрайды.

• Едәуір сыйақыға бергендерге – 3 000 АЕК-ке дейін айыппұл (шамамен 11,8 млн теңге) немесе сол мөлшерде түзету жұмыстары, не 1 000 сағатқа дейін қоғамдық жұмыс, не 2 жылға дейін бас бостандығын шектеу/айыру жазасы (мүлкі тәркіленеді) қарастырылған.

• Ірі көлемдегі сыйақыға бергендерге – 4 000 АЕК-ке дейін айыппұл (~15,7 млн тг) немесе 3 жылға дейін бас бостандығын шектеу/айыру (мүлкі тәркіленеді) жазасы беріледі.

• Алаяқтардың пайдасына заңсыз ақша аударғаны үшін (дроппер ретінде әрекет ету) – 2 000 АЕК-ке дейін айыппұл (~7,86 млн тг) немесе 2 жылға дейін бас бостандығын шектеу/айыру жазасы қолданылады. Ал едәуір не ірі көлемде аударым жасаған дропперлер 3 жылға дейін, ауыр жағдайда 5 жылға дейін сотталуы мүмкін.

• Бөтен біреудің шотына заңсыз қол жеткізіп, сол арқылы ақша аударымдарын жүзеге асырғандар – 3 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасына кесіледі (мүлкі тәркіленеді).

Осылайша, дропперлер енді өздерін «алаяқтың құрбанымын» деп көрсете алмайды – білсін-білмесін, заң бұзып, өз шотын берген адам қылмысқа қатысушы деп танылып, қатаң жазаға ұшырайды. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі өкілдері азаматтарға «бөтен біреуге банк картаңызды бермеңіз» деп ескертуде. Себебі алаяқтарға картаңызды бере отырып, сіз шын қылмыскерлерді тасада қалдырып, өзіңіз «құрбандыққа шалынуыңыз» мүмкін. Мұндай әрекеттерге барған адамның болашағы 5-7 жылға дейін түрмемен аяқталуы ғажап емес. Сондықтан кез келген адам өз шотын пайдалануға ұсынар алдында жүз ойланып, мың толғануы керек – бір сәттік пайда үшін ертең өмір бойы өкініп қалуға болады.

Дропперлерді заңмен жазалау – күрестің бір жағы ғана. Енді қаржы жүйесінде күдікті транзакцияларды анықтап, дер кезінде тоқтатуға мән беріліп отыр. Ұлттық банк жанынан құрылған Антифрод орталығы соңғы жаңартулардан кейін алаяқтық операцияларды жылдам әшкерелеуге мүмкіндік алды. Атап айтқанда, енді ұрланған ақша қозғалысын тоқтату үшін сот шешімін күтудің қажеті жоқ – күдікті транзакция анықталса, тергеу органдарының өтініші бойынша прокурор санкция берсе болғаны, шоттар дереу бұғатталып, қаржы кері қайтарыла береді. Сонымен бірге түрлі алаяқтық әрекеттерде «ластанған» деп танылған банк карталары мен электронды әмияндардың бірыңғай базасы құрылмақ.

Бұрын банктер күмәнді деп танылған операцияларды 3 жұмыс күні бойы тексеріп үлгеруі тиіс болса, қазір бұл мерзім 5 жұмыс күніне ұзартылды. Яғни, банк қызметкерлері күмәнді аударымдардың заңдылығын мұқият саралап, қажет болса құзырлы органдарға хабарлап үлгеруі үшін көбірек уақыт беріліп отыр. Бұғатталған шот иесінің күнкөріс қаржысына да (жалақы, зейнетақы, жәрдемақы) қолжетімділік сақталатыны заңнамамен кепілденді – бұл да азаматтардың негізгі құқығын қорғауға бағытталған өзгеріс.

Құзырлы органдар алдағы уақытта қаржы мониторингі жүйесіне жасанды интеллектіні (AI) қосуды жоспарлап отыр. AI технологиясы банк операцияларын шынайы уақыт режимінде қадағалап, күмәнді ақша аударымдарын жолшыбай анықтап, бірден бұғаттайтын болады. Бұл – қаржы алаяқтарымен күресте төңкеріс әкелуі ықтимал қадам. Себебі қазір алаяқтар ұрланған ақшаны түрлі банктер арасында жылдам таратып жіберуге тырысса, енді ақылды жүйе оны көзді ашып-жұмғанша ұстап қалуға қауқарлы болмақ. Ұлттық банк жаңа ережелер классикалық алаяқтарды ғана емес, есірткі саудасы, қаржы пирамидалары мен астыртын құмар ойындар сияқты ауыр қылмыстардың қаржылық жолдарын да кесуге көмектесетініне сенімді.

 Антифрод орталығының қызметіне бүгінде 200-ден астам ұйым қосылған – оларға екінші деңгейлі банктер, микроқаржы ұйымдары, байланыс операторлары мен мемлекеттік құрылымдар кіреді. Бір жылға жетпейтін уақыттың ішінде осы орталық 80 мыңнан аса алаяқтық әрекеттің жолын кесіп, 3 миллиард теңгеден астам қаржыға қол сұғылуына тосқауыл болған. Демек, жаңартылған жүйе өз тиімділігін дәлелдеп үлгерді деуге негіз бар.

Алаяқтықпен күрес аясында жалпы ақша аударымдары нарығына да мониторинг күшейіп келеді. Мәселен, биылғы қыркүйектен бастап жеке тұлғалардың мобильді ақша аударымдарын тексерудің жаңа ережелері күшіне енді. Қаржы министрлігі, Ұлттық банк және екінші деңгейлі банктер бірлесіп, жеке есепшотқа түсетін аударымдардың белгілі межеден асса, оны кәсіпкерлік табыс ретінде қарастыру туралы шешім қабылдады. Ереже бойынша, үш ай ішінде 100 түрлі адамнан ақша қабылдап, жалпы сомасы 12 ең төменгі жалақыдан (2025 жылы 1 ең төменгі жалақы – 85 000 теңге, 12 еселенген көлемі ~1 020 000 теңге) асып кетсе, жеке тұлғаның бұл кірісі бизнес табысы ретінде бағаланады. Осындай критерий тіркелген жағдайда банктер ол азамат туралы деректерді Мемлекеттік кірістер комитетіне жолдайды. Одан әрі салық органдары алынған мәліметті талдап, егер адам шынында кәсіпкер ретінде тіркелмей табыс тауып отырғаны анықталса, оған заң бұзушылықты жою туралы ескерту-хат жібереді. Хабарлама алған күннен бастап 30 жұмыс күні ішінде азамат тиісті шара қолданбаса (мысалы, кәсіпкер ретінде тіркеліп, табысын салыққа қоспаса), онда салық қызметі оған қатысты тексеріс бастап, айыппұл салуы мүмкін.

Бұл талап ең алдымен көлеңкелі кәсіпкерлікті анықтап, салықтан жалтаруды тоқтатуды көздесе де, жанама түрде қаржы транзакцияларының ашықтығын арттырады. Яғни заңсыз айналымдағы ірі сомалар күдік тудырып, мемлекет бақылауына ілігеді деген сөз. Жаңа ереже бойынша есепшотты өзі толтыру, банкоматтан салым салу, жалақы не әлеуметтік төлемдер тәрізді түсімдер есепке алынбайды – тек басқа жеке тұлғалардан келетін аударымдар ғана саналады. Сол себепті қарапайым азаматтар өз достарынан, туыстарынан келетін азын-аулақ аударымдар үшін алаңдамаса болады; шектеу тек жүйелі түрде және көп көлемде әртүрлі адамдардан ақша алып отырғандарға ғана қатысты.

Қаржы алаяқтарымен күрес – әлем елдері бетпе-бет келген ортақ проблема. Дроппер ұғымы халықаралық деңгейде таныс, өз картасын қылмыскерлерге беретіндерге көптеген мемлекеттерде жаза қолданылады. Мысалы, Ресейде жақында ғана дропперлерге 500 мың рубльге дейін айыппұл салу немесе 4 жылға дейін бас бостандығын шектеу жөнінде заң жобасы қаралды. Еуропа елдері де банк арқылы жасалатын алаяқтыққа қарсы тұру үшін ақша қозғалысын қатаң бақылап, күмәнді операцияларды жаппай тоқтататын автоматтандырылған жүйелер енгізуде. Сарапшылардың айтуынша, Қазақстанда қолға алынған шаралар – қаржы жүйесінің тазалығын қамтамасыз етуге және азаматтардың ақшасын қорғауға арналған өз уақытындағы қадамдар. Қаржы технологиялары дамыған сайын алаяқтардың әдіс-тәсілі де күрделеніп барады, сондықтан мемлекет пен банктер қорғаныс амалдарын үнемі жетілдіріп отыруы тиіс. Бұл ретте әрбір азаматтың сақтығы да өте маңызды: белгісіз адамдарға жеке банк шотыңыз бен картаңызды сеніп тапсыру – үлкен тәуекел екенін түсінген жөн.

Жаңа ережелер мен технологиялық бақылау жүйелері қаржы алаяқтарына қарсы күресті біршама күшейткені сөзсіз. Енді дроппер атанған делдалдар заң алдында толық жауап береді, ал банктер мен құзырлы органдар күмәнді аударымдарды қалт жібермей қадағалайды. Бір жылда 80 мыңнан астам алаяқтық әрекеттің алдын алып, 3 миллиард теңгені қайтаруға қол жеткізгенінің өзі – осы бастамалардың нәтижелі екенінің көрінісі. Дегенмен, ең басты тосқауыл – халықтың қаржылық сауаты мен сергектігі. Интернетте жеңіл ақша табуды ұсынып, банк картаңызды сұрайтын «жұмыс берушілерге» немесе күмәнді «инвестициялық менеджерлерге» алданып қалмаңыз. Өз ақшаңыз өз қолыңызда болғаны қауіпсіз, ешқашан жеке шотыңызды бөтен адамға пайдалануға бермеңіз және күмәнді ақша аударымдары туралы дер кезінде банкке хабарлаңыз. Қаржылық алаяқтықпен күресте әр азаматтың сақтығы мен жауапкершілігі үлкен рөл атқарады. Ендеше, жаңа заң талаптарын және қарастырылған жаза түрлерін ескеріп, өзіңізді де, өз капиталыңызды да қатерге тікпеңіз. Құзырлы органдар мен қаржы ұйымдары қауіпті аударымдарды қаншалықты қадағалағанымен, сіздің қырағылығыңыз – ең сенімді қорғанысыңыз.