АҚШ соңғы апталардағы санкциялық шаралары арқылы Ресейдің мұнай секторына қысымды күшейтіп жатыр: әсіресе ірі компаниялар — Rosneft пен Lukoil-ге қатысты жаңа шектеулер жарияланды. Бұл шаралар қаржылық операцияларды, шетелдік серіктестерге қысымды және логистикалық тізбектегі «құлыптауды» мақсат етеді. АҚШ пен ЕС санкцияларының нақты механикасы мен қолдану ауқымы әлі де дамып жатса да, нарықтар мен өңірлік экспорт желілері үшін тәуекелдер айқын.
Қазақстанның мұнайы үшін Ресей маршруты — стратегиялық маңызы бар инфрақұрылым Қазақстан өз мұнайы экспортында бірнеше бағытты пайдаланады, бірақ Ресей арқылы өту — ең ірі бағыттардың бірі. Ең маңызды элементтердің бірі — Каспий құбыр консорциумы (CPC) арқылы Атырау/Теңізден Ресейдің Новороссийск портындағы терминалға жететін жол. Бұл жүйе Қазақстанның экспорт көлемінің үлкен бөлігін тасымалдайды және тәуліктік экспортқа елеулі әсер ете алады. CPC-ның техникалық және қаржылық құрылымы көпжүргізушілі және Ресей мен шетелдік қатысушылардың арақатынасына тәуелді.
Қазіргі санкция пакеті немен ерекшеленеді және ол неге маңызды? Осы айдың соңында жарияланған жаңа америкалық шаралар тек жеке тұлғаларға емес, сондай-ақ Ресейдің ірі мұнай компанияларының (Rosneft, Lukoil) қаржылық «тірегіне» бағытталды — шетелдік филиалдарға, транзакцияларға және серіктестермен жұмыс істеу қауіптеріне ықпал етуі мүмкін. Бұл санкциялар аймақтық логистикаға — терминалдар, түрлендіру/тапсыру компанияларына және жеткізу тізбегіне жанама салдар ету мүмкіндігіне ие. Сондай-ақ санкциялар қолданылса, кейбір шетелдік компаниялар немесе банктер Ресеймен тікелей байланыстан бас тартып, логистикалық қызметтерді қысқартуы ықтимал.
Ең негізгі ықтимал әсер – транзит пен порттық операцияларға тікелей емес, жанама қысым Санкциялар физикалық құбырларды бірден бұғаттамайды: халықаралық тәжірибе көрсеткендей, алғашқы әсер көбіне қаржылық және сервистік қатынастарды әлсірету арқылы көрінеді. Мысалы, шетелдік құрамдас бөліктерді жеткізу, терминалдарға сақтандыру алу, өлшеу/лаборатория қызметтерін жүзеге асыру сияқты қолдау қызметтері қиындауы мүмкін — бұл жөндеулер мен техникалық қызмет көрсетуді кешіктіру арқылы тиеу сыйымдылығын төмендетеді. Reuters пен аналитикалық орталықтардың бағалауынша, алғашқы кезеңде физикалық ағындар толықтай тоқтамайтын шығар, бірақ тәуекелдер белгілі: нарық механизмдері әдетте ағындарды сақтап қалуға икемді, алайда қысым ұзаққа созылса — үзілуі мүмкін.
Қазақстанға нақты қысымды тудыруы мүмкін сценарийлер
Порттық/терминалдық рұқсат және тендерлердің шектелуі. Ресей тарапынан терминалдардың (Новоскийсктағы CPC терминалы сияқты) жұмысына қатысты қауіпсіздік, кеден немесе регулятивті сылтаулар арқылы жүктемені шектеу тәжірибесі бұрын да болды — бұл қысқа мерзімді тиеуді бұғаттауға әкелген. Бұған мысал — жаздағы қысқарту/уақытша рұқсаттардың тоқтатылуы.
Санкциялардың «екінші ретті» әсері — серіктестердің кетуі. Lukoil және Rosneft-тің халықаралық активтері мен мәмілелеріне қатысты шектеулер, сондай-ақ шетелдік банктер мен сақтандырушы тараптардың Ресеймен жұмысын шектеуі CPC-ға қатысты операционалдық қиындықтар тудыруы мүмкін. DOWNSIDE: кейбір шетелдік серіктестер өз инвестицияларын ресми түрде тежеп немесе сатуға мәжбүр болуы ықтимал.
Техникалық жабдық пен қызметтерді жеткізу қиындауы. Бұрынғы санкциялық кезеңдерде маңызды құрамдас бөліктер мен сервистерге қолжетімділік шектеліп, күрделі жөндеу жұмыстары баяулаған. Мұндай кешігулер терминалдардың сыйымдылығын ұзақ уақыт бойы төмендетуі мүмкін.
Нарықтық реакция — бағаның ауытқуы мен маршрутизацияның өзгеруі. Егер тасымалдау сыйымдылығы қысқарса, халықаралық сатып алушылар баламалы жеткізушілер іздейді: бұл бағаға қысқа мерзімді әсер етуі мүмкін, ал Қазақстан құбырларына сұраныс пен тарифтерге тікелей тәуелділікті арттыра алады.
Қазақстан үшін қорғаушы факторлар мен «жеңілдету» стратегиялары
Санкцияларда көрініс тапқан кейбір ерекшеліктер мен демеушілер (carve-outs). АҚШ-тың кейбір сипаттамалары бойынша санкциялар Tengiz жобасы мен CPC сияқты маңызды транзиттік жобалар үшін арнайы «эксепшен» немесе жеңілдетулерді қарастыратын хабарламалар болған. Бұл — уақытша тыныштық беретін фактор болуы мүмкін, бірақ ол тұрақты кепілдік емес.
Басқа бағыттарды күшейту мүмкіндігі. Қазақстан BTC (Баку–Тбилиси–Джейхан) сияқты альтернативті тасымалдау арналарын, Құрық (Қорғас/Ақтау) порттарын, теміржол және мұнайды тасымалдаудың балама желілерін (rail, barge) кеңейту арқылы тәуекелді азайта алады. Шындығында, 2025 жылдың алғашқы жартысында Қазақстан BTC арқылы экспорт көлемін ұлғайтуға талпыныс жасады. Бұл — ұзақ мерзімді шешім, бірақ жылдамдық пен қуат мәселелері бар.
Серіктестік және дипломатиялық «сигналдар». Қазақстан өзінің стратегиялық серіктестерімен (ЕҚЫҰ, ЕС, АҚШ, Түркия және т.б.) байланыстар арқылы транзит қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тырысуы мүмкін — мысалы, халықаралық сақтандыру, балама тасымалдау инфрақұрылымын жедел молайту, энергетикалық дипломатия.
Ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді ықтимал салдарлар (сценарийлер)
Ең ықтимал — шоксыз, бірақ тұрақты төмендеу сценарийі. Нарық әдетте логистикалық шешім табады; қысқа мерзімді тоқтап тұрулар және тиеу кестелеріндегі ауытқулар болуы мүмкін, бірақ толық үздіксіздік ықтималдығы төмен. Reuters және нарық сарапшылары алғаш кезеңде тасымалдаудың толығымен тоқтамайтынын атап өтті.
Орташа ықтимал — аймақтық қысым мен қосымша шығындар. Егер санкциялар ұзаққа созылып, Ресей ішіндегі операционалдық серіктестер мен сақтандырушылар тартынатын болса, Қазақстан қосымша шығындарға (баламалы маршруттарға шығу, тасымалдау құнын көтеру) тап болуы мүмкін. Жазда да ұқсас регулятивті қысымдардан қысқа мерзімді тоқтау тәжірибесі болды.
Ең нашар сценарий — ұзақ мерзімді бұғаттау. Бұл сирек жағдай, бірақ егер санкциялық режимтер мен ресейлік реттеушілер бірлесіп ұзаққа созылатын шектеулер енгізсе, Қазақстан экспортында айтарлықтай кему, бюджетке түсетін түсімнің қысқаруы мүмкін. Мұндай жағдайда елге экспорттық бағыттарды әлдеқайда жедел түрде диверсификациялау қажет болады.
Не істеу керек — журналистік ұсыныстар мен қортынды • Тез әрекет ету: Қазақстан үкіметі мен мұнай компаниялары сценарийлерге дайындықты күшейтіп, төтенше жүктемелерге арналған альтернативті логистика жоспарын жедел іске қосуды қарастыруы керек. • Дипломатиялық жұмыс: АҚШ, Еуропа және Түркия сынды халықаралық серіктестермен келіссөздерді жандандыру — техникалық қолдау, сақтандыру, қаржы құралдары бойынша көмек алу маңызды. • Инвестицияны әртараптандыру: BTC, Құрық сияқты бағыттарды ұзақ мерзімді инвестициялар арқылы күшейту — тәуелділікті төмендетудің басты жолы. • Өзара ақпараттық қауіпсіздік пен ашықтық: Қоғамға және нарыққа нақты, уақтылы ақпарат беру — паника мен баға толқуларын бәсеңдетуге көмектеседі.
Қорытынды АҚШ-тың Ресей мұнай инфрақұрылымына бағытталған жаңа санкциялары Қазақстанның Ресей арқылы өтетін мұнайы үшін айтарлықтай қаржылық және логистикалық тәуекелдер туғызады — бірақ бұл тәуекелдердің нақты көрінісі санкциялардың ұзақтығы мен халықаралық серіктестердің жауап әрекетіне байланысты. Қысқа мерзімде ағымдағы деректер мұнай ағындарының толық тоқтамайтынын көрсетсе де, жанама әсерлер (терминалдардың қызметі, техникалық жабдықтау, сақтандыру, серіктестердің қатысуы) Қазақстанға қосымша шығындар мен маршруттық өзгерістер әкелуі мүмкін. Сондықтан Қазақстанға диверсификацияны жеделдету, халықаралық серіктестік пен ішкі дайындық деңгейін көтеру — басты басымдық болуы тиіс.