Жемқорлық – ұлттық қауіпсіздікке төнген қатер: мемлекет қалай қарсы тұрып жатыр?

Сыбайлас жемқорлық – Қазақстанда ұзақ уақыт бойы жүйелік сипат алған сын-көрсеткіштердің бірі. 2024 жылы Transparency International жариялаған «Сыбайлас жемқорлық түсінігі индексы» (Corruption Perceptions Index) бойынша Қазақстан 100 балдық шкаламен 40 ұпай жинап, 180 елдің ішінен 88-орынды иеленген. Жемқорлықтың көбін алғанда пара алу, қызметік өкілеттікті асыра пайдалану, бюджеттік қаражатты игеру схемалары құрайды, деп жазады Skifnews.kz ақпарат порталы.

2025 жылдың алғашқы тоқсанында мемлекеттік сатып алулар мен ресурс қолданылуын бақылау арқылы 21,2 млрд теңгенің жымқыруы алдын алынды.

Мәлім болғандай, есеп бойынша 2025 жылдың қаңтар–мамыр аралығында пара алу бойынша 167 іс тіркеліп, бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 27,5% өскен. Әкімдіктер мен олардың бағынысты құрылымдары, құқық қорғау органдары жемқорлық тәуекелі жоғары салалардың қатарында.

ҚР «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» заңы (2015 ж.) күшінде, сонымен қатар 2025 жылы Парламентке пара беру ұсынысы немесе уәде беруін қылмыстық жауапкершілікке жатқызатын заң жобалары ұсынылды. Жоғары лауазымды тұлғаларға қатысты «заңсыз байыту» (illicit enrichment) бойынша шараларды енгізу жұмысы жүргізілуде. 

• Anti‑Corruption Agency (Сыбайлас жемқорлыққа қарсы агенттік) құрылып, жемқорлыққа қарсы мониторинг пен алдын алу шаралары күшейтілді. 

• Мемлекеттік сатып алуларды бақылау, «ақша бояу» (money colouring) сияқты цифрлық жүйелер енгізіліп, бюджеттік қаражаттың мақсатты қолданылуын арттыруға бағытталған. 

• Азаматтар үшін «Адал азамат» және волонтерлық жобалар іске асырылуда, азаматтық бақылау белсенді түрде дамуда. 

• Халықаралық ұйымдармен, мысалы Organization for Economic Cooperation and Development (OECD) және Group of States Against Corruption (GRECO) арқылы ынтымақтастық күшейтілген.

2022 жылдан бері мемлекетке қайтарылған қаражаттың көлемі 1,9 трлн теңгеге немесе 3,9 млрд доллар шамасына жеткен. Мемлекет басшысы «сыбайлас жемқорлық схемаларын жою» және «нулдік төзімділік мәдениетін қалыптастыру» жөнінде тапсырма берген.

Заңмен тапсырылған шаралармен қатар, кейбір сарапшылар жемқорлықтың терең негізіне — жүйелік мәдениетке, әкімшілік-белсенділікке толық әсер ету үшін жеткіліксіз екенін айтқан. Қоғамда пара мен сыбайластық үшін қоғамдық төзімнің деңгейі әлі де жоғары; кейбір аймақтарда әкімшілік қызметтердегі жемқорлық ахуалы сақталып отыр. Коррупцияны толық жою үшін тек қана жазалау емес, ашықтық пен әлеуметтік-мәдени тәрбиенің де маңызы зор.

Қазақстан сыбайлас жемқорлықпен күресте айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізуде: заңнамалық база қайта қаралып, мүлік қайтарылды, мониторинг жүйелері дамытылды. Алайда жемқорлықтың тамырын толық кесу үшін мәдени-идеологиялық өзгерістер, азаматтық белсенділіктің артуы және мемлекеттік басқарудағы толық ашықтық қажет. Ұлттық қауіпсіздік пен экономикалық даму үшін жемқорлықты жою – негізгі тетігі.