Психологиялық тұрғыдан алғанда, адамдар нақты ақшаны ұстағанда өз қаржысын нақтырақ сезінеді.
Соңғы үш жылда қазақстандықтардың әмиянында жүрген қағаз ақшаның көлемі күрт өсті. Ұлттық банктің дерегінше, 2022 жылдан бері елдегі қолма-қол ақшаға сұраныс 20 пайыздан астамға артқан.
Бұл - жай ғана статистика емес, қоғамдағы көңіл күйдің, сенім мен үрейдің көрінісі. Тек биылғы жылдың өзінде, яғни тоғыз айда, ел азаматтары банкоматтар мен POS-терминалдар арқылы 20 триллион теңгеден астам қаражатты шешіп алған. Бұл өткен жылмен салыстырғанда айтарлықтай өсім. Банкоматтар арқылы алынған соманың өзі 17,2 триллион теңгеге жетіп отыр. POS-терминалдар мен өзге құрылғылардың үлесі шамамен 3 триллион теңгеге жуық.
Өңірлер арасында Алматы айқын көш бастап тұр — мұнда халық үш жылда 6,8 триллион теңге шешкен.Одан кейін Астана (2,1 трлн теңге) және Шымкент (1,8 трлн теңге) қалалары келеді. Жамбыл облысында да белсенділік жоғары – мұнда өсім 22 пайыздан астам. Бұрынғыдай бәрін банк картасымен төлейтін заманда мұндай көрсеткіштің өсуі бір сұрақты туғызады: қазақстандықтар неге қайтадан қолма-қол ақшаға бет бұрды?
«Адамдар бақылаудан қорқады». Сарапшылар не дейді
Қаржылық сарапшы Арман Бейсембаев мұны қоғамдағы өзгерістермен және мемлекет тарапынан бақылаудың күшеюімен байланыстырады:
«Соңғы жылдары мобильді аударымдарға бақылау күшейді. Әсіресе шағын бизнес иелері мен жеке қызмет көрсетушілер өз табысын жасыру үшін қолма-қол есеп айырысуға көшті. Себебі әрбір аударымға қазір назар аударылады», – дейді ол.
Оның айтуынша, алдағы жылы күшіне енетін жаңа Салық кодексі бұл үрдісті одан әрі күшейтуі мүмкін.
«Қазір бақылау күшейді, жазалау шаралары да қатайды. Енді ҚҚС 12 пайыздан 16 пайызға дейін көтеріледі. Мұндай жағдайда бизнестің бір бөлігі көлеңкеге кетуге тырысады. Ал көлеңкеге кету – бұл, ең алдымен, қолма-қол есепке көшу», – деп түсіндірді Бейсембаев.
Алайда сарапшының айтуынша, қолма-қол ақшаның үлесі ұзақ мерзімде бәрібір азая береді.
«Қазір барлық төлемнің 75 пайызы – қолма-қол емес операциялар. Сондықтан, иә, сұраныс бар, бірақ ол жалпы үрдіске қарсы тұра алмайды. Тіпті бұл 20 пайыздық өсім инфляциядан төмен. Бұл, керісінше, цифрлық экономиканың күшеюін көрсетеді», – дейді ол.
«Ұлағат консалтинг групп» директоры Марат Қайрленов те осы пікірді қолдайды.
«Соңғы үш жылда инфляция шамамен 30 пайызды құрады. Ал қолма-қол ақшаға сұраныс тек 20 пайызға өскен. Демек, адамдар әлі де картамен төлеуге бейім. Бұл – жақсы нышан», – дейді сарапшы.
2026 жылдан бастап жаңа ереже: өз ақшаңды алу үшін түсіндірме жазасың
Ал келесі жылдан бастап жағдай мүлде өзгереді. 2026 жылдың 1 қаңтарынан бастап бизнестің қолма-қол ақша алу тәртібі қатаңдайды. Жаңа ереже бойынша, кәсіпкер белгіленген лимиттен артық ақша шешкісі келсе, ақшаны не үшін алатынын дәлелдеуі керек.
Лимиттер мынадай:
шағын бизнес үшін – 20 млн теңге орта бизнес үшін – 120 млн теңге ірі бизнес үшін – 150 млн теңгеБұрынғыдай микрокәсіпкерлер мен азық-түлік, дәрі-дәрмек сатумен айналысатындар бұл шектеуден босатылады.
Ұлттық банктің түсіндіруінше, бұл қадам қатаңдату емес, нақтылау мақсатында жасалып отыр. Жаңа талап бойынша, есеп беру формасына «Қолма-қол алынған ақшаның мақсаты» деген жаңа графа енгізіледі.
«Мақсат – кәсіпкерлердің ақша шешу себептерін нақты көрсету, көлеңкелі айналымды қысқарту», – деп түсіндірді Ұлттық банктің қолма-қол ақша айналымы департаменті.
Алайда бизнес өкілдері мұны қосымша бақылау құралы деп қабылдап отыр. Өйткені банк енді әр өтінішті салық органымен бірге қарап, соңғы шешімді өзі қабылдайды.
«Егер банк ақшаны беруден бас тартса, кәсіпкер ол шешімге шағым түсіре алмайды. Апелляция тәртібі қарастырылмаған», – делінген Ұлттық банктің ресми жауабында.
Бұл талаптардың енгізілуі – елдегі ақша қозғалысына бақылаудың жаңа кезеңі. Кей сарапшылар мұны ашық түрде «қолма-қол ақшаны шектеу саясатының» басталуы деп бағалайды.
Неліктен халық қолма-қол ақшаға сенеді?
Психологиялық тұрғыдан алғанда, адамдар нақты ақшаны ұстағанда өз қаржысын нақтырақ сезінеді. Банктегі шоттағы сандар – көзге көрінбейді, ал әмияндағы қағаз ақша – нақты, сенімді сияқты әсер қалдырады. Экономистердің пікірінше, бұл – дағдарыс кезеңіне тән мінез-құлық.
«Кез келген елде бақылау күшейгенде, бизнес те, қарапайым халық та сенімді құралға – қолма-қол ақшаға жүгінеді. Бұл үрдіс уақытша. Қоғам цифрлық теңгеге дайын болғанда ғана жағдай өзгереді», – дейді экономист Айгүл Әбілдаева.
Цифрлық теңге – ұзақ жолдың басы. Қазір Қазақстанда цифрлық теңге кезең-кезеңімен енгізіліп жатыр. Ол әзірге тек мемлекеттік төлемдерді бақылау үшін қолданылады. Бұл жаңа құралдың толық айналымға енуіне сарапшылар кемінде 10 жыл қажет деп есептейді.
«Цифрлық теңге – ашық экономика мен бақылаудың құралы. Бірақ оған көшу үшін халық сенім артуы керек. Қазір ол деңгейге әлі жеткен жоқпыз», – дейді сарапшы Марат Қайрленов.
Қазақстандықтар үшін қолма-қол ақша – тек төлем құралы емес, қаржылық еркіндік пен сенімнің символы. Қоғам цифрлануға қадам басқан сайын, адам табиғаты да оған бейімделуге уақыт сұрайды.20 пайыздық өсім – бұл үрейдің емес, сенім іздеудің көрсеткіші. Көп ұзамай цифрлық теңге мен қолма-қол ақша арасындағы тепе-теңдік қалыптасады. Бірақ әзірге адамдар әмиянындағы қағаз ақшаға қарап, өзін қауіпсіз сезінеді.