Смартфондарды верификациялау дауы: мемлекеттік бақылау қайда?

Көптеген қазақстандық биыл «IMEI верификациясы» деген жаңа мәселеге тап болды. Жазда ұялы операторлар кейбір абоненттерге «Телефоныңызды 16 күн ішінде http://kz-imei.kz сайты арқылы верификациядан өткізіңіз, әйтпесе құрылғы бұғатталады» деген мазмұндағы SMS хабарламалар жібере бастады Бұл күтпеген ескертулер халық арасында түсінбеушілік пен алаңдаушылық туғызды. Смартфон иелері «верификация» дегеннің не екенін, не істеу керектігін түсінбей, сабылды. Ең қызығы – хабарламада егер телефонды верификацияламаса, нақты не болатыны ашып айтылмаған. Яғни, «растауды өткізбесең не болады?» деген сұрақ жауапсыз. Көпшілік «ұялы байланысым өшіп қалмай ма» деп мазасызданды. Мұның артында қандай мәселе тұрғанын зерттесек, мемлекет бастамасының тағы да жеке монополист компанияның қолына өтіп, халықты әбігерге салғанын көреміз.

 Ұялы телефонның IMEI кодын иесінің ЖСН-ына байланыстырып тіркеу идеясы Қазақстанда алғаш 2016 жылы терроризм, экстремизм және телефон ұрлығына қарсы шара ретінде пайда болды. 2017 жылғы заңнама өзгерісімен, 2019 жылдан бастап телефонды тіркемесең, байланыс қызметі тоқтатылатыны заңмен бекітілді. Халық бұл талапты орындады, әркім өз аппаратының IMEI кодын тіркеп үйренді. Алайда 2025 жылы цифрлық министрлік мобильді құрылғыларды тіркеудің жаңа ережесін енгізді. 25 наурыздан бастап Қазақстанға жаңадан әкелінген әрбір смартфон халықаралық GSMA базасы және Мемкірістер комитетінің салықтық-кедендік жүйесі арқылы верификациядан өтуі тиіс делінді. Түсінікті тілмен айтқанда, шетелден келген әрбір телефонның «ақ» немесе «қара» статусын тексеретін қосымша сүзгі қосылды. Бұрыннан қолданылып жүрген, 2025 наурызына дейін желіге қосылған құрылғылардың барлығы автоматты түрде «ақ тізімге» енді, ал 25 наурыздан кейін бірінші рет қосылған телефондар тексеріле бастады. Осы мақсатта kz-imei.kz атты жаңа портал және eGov жүйесінде IMEI тексеру сервисі іске қосылды.

Жаңа жүйенің кемшіліктері көп ұзамай көріне бастады. Біріншіден, техникалық ақау: «ақ тізімге» әр телефонның тек бір IMEI-коды енгізілген болып шықты. Ал көптеген смартфонда екі IMEI болады (физикалық SIM және eSIM үшін). Сол екінші код базаға қосылмай қалғандықтан, ондай телефондар жүйеде «тексерілмеген сұр құрылғы» деп танылды. Осының салдарынан eSIM қолданған азаматтарға жоғарыдағыдай қорқынышты SMS-хабарламалар келе бастады. Екіншіден, халыққа түсіндіру жұмысы нашар болды. Операторлар тек хабарламамен шектелді, ал тиісті органдар басында анық ақпарат бермеді. Үшіншіден және ең маңыздысы – телефондарды тексеруді жүзеге асыратын компанияның өзі үлкен күмән тудырды. IMEI-кодтарды тексеру және базаға енгізу жұмысын мемлекет емес, жеке мекеме – ATS Mediafon KZ ЖШС атқаратыны белгілі болды.

Бұл компания туралы деректер журналистік зерттеулерден ғана мәлім. ATS Mediafon KZ 2023 жылы ашылған, 2025 жылға дейін белсенділігі байқалмаған шағын фирма. 2025 наурызында атауы өзгертіліп, маусым айынан бастап кенеттен жүздеген миллион теңге салық төлей бастаған. Екі айда 123 млн теңге салық аударғаны – компанияның бірден орасан табысқа кенелгенін көрсетеді. Есеп-қисапқа қарасақ, Қазақстанға ресми жолмен жылына шамамен 4 миллион жаңа телефон әкелінеді екен. Әр телефоннан 3 932 теңге (1 АЕК) алынса, бұл фирма жылына 15-16 миллиард теңге жинайды деген сөз. Александров есімді белсенді бұл схеманы бұрынғы утилизация алымын жинаған «Оператор РОП»-қа ұқсатып, «жаңа схематоз» деп атады. Шынында, мемлекет қаражаты есебінен байыған «РОП» жабылса да, оның орнын жаңа жеке монополист басқандай. Тағы бір күмәнді жайт – бұл компания қызметті қандай негізде атқарып отыр? Бір де бір мемлекеттік тендер өткізілген жоқ, арнайы лицензия берілген жоқ. Соған қарамастан, мемлекеттік кірістер комитетінің бір функциясы толықтай жеке қолдарға тапсырылған сыңайлы. Компанияның халықпен байланыс орнатуға да құлқы жоқ: Астанадағы кеңсесіне журналистерді кіргізбеген, телефон арқылы да жету мүмкін болмаған. Яғни, елден жасырын жұмыс істейді.

Осындай даулы жағдай қалыптасса да, атқарушы билік айтарлықтай шара қабылдаған жоқ. Ресми уәж бойынша, бұл шара заңсыз телефон импортын тыю үшін қажет. Сарапшылар Қазақстанда смартфондардың 70-75%-ы кедендік рәсімдеусіз «сұр» жолмен кіретінін, сол арқылы бюджет жылына 150 млрд теңге жоғалтатынын айтады. Бірақ контрабандамен күресті шекарада емес, қарапайым халықтың есебінен жүргізу қаншалықты дұрыс? Мәжіліс депутаты Болатбек Нәжметдинұлы осы мәселеге қатысты Премьер-министрге сауал жолдап, жеке компанияның қандай негізде міндетті тексеру жүргізіп отырғанын сұрады. Депутат бұл схеманы дереу тоқтатып, IMEI-верификация қызметін уәкілетті мемлекеттік органға беруді талап етті. Сондай-ақ, тұрғындар мен кәсіпкерлерден жиналған орынсыз төлемдерді қайтаруды ұсынды. Тағы бір депутат Екатерина Смышляева IMEI жүйесін кедендік базаға интеграциялап, шекарадан заңсыз телефондарды өткізбей тастау керектігін алға тартты. Заң шығарушы орган проблеманы жақсы түсінгенімен, нақты шешім жоқ. Көктемде халықтың қысымымен жеке тұлғаларға телефондарын тексерту мерзімі 25 маусымға дейін ұзартылған еді. Алайда содан бері жарты жыл өтсе де, «верификация дауы» басылған жоқ: жеке компания жұмысын жалғастырып, халық «телефоным өшіп қала ма» деп әлі алаңдаулы.

Смартфондарды заңдастыру идеясы жақсы ниеттен туғанымен, орындалуы жұртты шулатқан тиімсіз жүйеге айналды. Билік бұл процесті уақытылы бақылауына алмағандықтан, маңызды функция жеке монополияның қолына өтіп кетті деуге болады. Мұны түзеу үшін шұғыл шаралар қажет. Біріншіден, IMEI-верификация қызметін мемлекет өз мойнына алып, оны тегін немесе ең төменгі ақы негізінде жүргізген жөн. Екіншіден, шынымен «сұр» импортпен күресу керек болса, оны тұтынушы деңгейінде емес, шекарада бастап, кедендік және салықтық қадағалауды күшейту арқылы іске асырған дұрыс. Үшіншіден, азаматтардың құрылғылары негізсіз бұғатталмауы үшін түсіндіру жұмыстарын күшейтіп, үрей туғызатын SMS-хабарламаларды доғару керек. Ең бастысы – халық сенімі. Егер мемлекет осы мәселеде белсенділік танытып, күмәнді схеманы тоқтатса, қоғамда «билік халық мүддесін қорғайды екен» деген сенім нығаяр еді. Ал қазіргі ахуал, өкінішке орай, керісінше: мемлекет әрекетсіз отыр, ал жеке компания қарапайым халықтан пайда табуда деген түсінік қалыптастырып отыр.