Уәдесін орындамаған әкімнің өкілеттігін тоқтату қалай іске асады?

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев жақында ауыл әкімдерінің диалог-платформасында маңызды мәселе көтерді – сайлау алдында берген уәдесін орындамаған, міндетін дұрыс атқармаған әкімдердің өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату тетіктерін әзірлеу қажеттігін айтты. Бұл бастама халық арасындағы сұраныстан туындап отыр. Тұрғындар алдында есеп бермейтін, берген сөзінде тұрмайтын әкімдерді жауапкершілікке тарту талабы күшейді. Ендеше, қазіргі заңнамаға сәйкес әкімдерді қызметінен босату қалай жүріп жатыр және Тоқаев ұсынған жаңашыл механизмдер қандай болмақ? Бұл туралы Sn.kz ақпарат порталының материалынан оқи аласыздар.

Әкімдердің сайлаушылар алдындағы есептілігі қазіргі заңнамада нақты көзделмеген. Мәселен, «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» заңында әкімдердің сайлаушылар алдындағы тікелей жауапкершілігін бекітетін норма жоқ. Бұл олқылық екенін Қ.Тоқаевтың өзі атап өтті, әкімдер өздерінің сайлауалды бағдарламаларының орындалуы жөнінде халыққа ұдайы есеп беріп тұруы тиіс, мұны заң жүзінде міндеттеуді ұсынды. Қазіргі таңда ауыл, кент, ауылдық округ әкімдерін тұрғындар тікелей сайлайды (4 жыл мерзімге). Алайда олардың өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтатудың айқын демократиялық механизмі жоқ – негізінен жоғарғы органдардың шешімімен немесе өз еркімен отставкаға кетуімен шектеледі.

Жоғары тұрған басшылық тағайындайтын облыс, аудан деңгейіндегі әкімдерді қызметтен босату құзіреті сол жоғары органдарға тиесілі. Мысалы, облыс әкімдерін Президент тағайындайды және қызметтен босата алады. Ал ауыл әкімдерін халық сайлағанымен, қолданыстағы тәртіпте оларды орнынан алу тетігі қарастырылмаған, тек заң бұзу, сот шешімі сияқты жағдайларда ғана өкілеттігі тоқтатылуы мүмкін. Мәслихаттың сенімсіздік вотумын білдіруі сияқты жанама тетік бар, бірақ тікелей «халық сөзімен» қызметтен кетіру қарастырылмаған. Бұл кемшілік сайланған әкімдердің халық алдындағы жауапкершілігін әлсіретеді, өйткені сайлау арасында есеп беру міндеті күңгірт күйде қалуда.

Президент ұсынған басты жаңалық – уәделерін орындамаған ауыл әкімдерін қызметінен босатудың ашық, түсінікті механизмін енгізу. Президенттің айтуынша: “Жұмысын атқара алмасаң, уәдені орындамасаң – не халықтың қалауымен, не саяси партиялардың шешімімен кетесің”. Демек, екі мүмкін жол қарастырылуы керек: біріншісі – тұрғындардың тікелей бастамасымен әкімді орнынан алу (халықтық дауыс беру арқылы немесе петиция арқылы), екіншісі – әкімді ұсынған саяси партияның оны кері шақыру құқығы.

Халықтық бақылау механизмі әкімнің қызметіне халықтың разы еместігі жоғары болса, белгілі бір пайыз тұрғындардың қолын жинап референдум сияқты жолмен әкімді қызметтен кетіруді талап етуі мүмкін. Мұндай «кері шақырту (recall) сайлауы» кейбір демократиялық елдерде бар тәжірибе. Мысалы, АҚШ-тың бірнеше штатында немесе Швейцария, Жапония тәрізді мемлекеттерде жергілікті сайланған басшыларды тұрғындар референдум арқылы қызметтен шеттете алады. Егер Қазақстанда осындай тетік енгізілсе, ауыл тұрғындары өз әкімінің жұмысына көңілі толмаса, заңда белгіленген тәртіппен оның өкілеттігін тоқтатуды талап ете алады. Бұл жергілікті басқарудағы халық ықпалын күшейтетін қадам болар еді.

Партиялық жауапкершілік тетігі бойынша, ауыл әкімдерін сайлауға кандидат ұсынған саяси партия оның жұмысын қадағалап, уәдесін орындауын бақылауы тиіс. Егер өз кандидаты (әкімі) халықтың сенімін ақтамаса, партияның өзі бастама көтеріп, оны қызметтен босатуға ұйытқы болуы мүмкін. Президент «партиялар өз кандидаттарының жауапкершілігін көтеруі кере»” деп есептейді. Өйткені әкімдерді ұсынған кезде партиялар олардың бағдарламасының шынайы, орындалатынына кепіл бергендей болады. Сондықтан орындалмаған уәделер үшін саяси ұйым да жауап беруге дайын болуы тиіс. Бұл партияларды да популизмнен сақтандырады. Қ.Тоқаевтың сөзіне қарағанда, жаңа механизм ашық әрі түсінікті болуы керек: “Не справляешься, не выполняешь обещаний – уходишь либо по воле граждан, либо по решению партии” деген принцип. Яғни:

• Азаматтардың талабы бойынша қызметтен кету – нақты бір әкімге қатысты ауыл тұрғындарының көңілі толмаса, сол елді мекеннің сайлаушыларының белгілі бір бөлігі (мысалы, 30-40%) қол қойған петиция негізінде немесе жиналыста қабылданған шешім бойынша, әкімнің отставкасы рәсімделуі мүмкін. Бұны іске асыру үшін заңға тиісті өзгеріс енгізіп, жергілікті референдум не қоғамдық тыңдау арқылы шешім қабылдау тәртібі жазылмақ. Әрине, бұл процессте әкімге өз жұмысын қорғауға мүмкіндік беретін әділдік сақталуы тиіс.
• Саяси партиялардың шешімімен кету – әкімді ұсынған партия (не оны қолдаған мәслихаттағы фракция) өз өкілі халық сенімін жоғалтты деп санаса, тиісті жоғарғы органға оны қызметтен босату туралы ұсыныс беруі мүмкін. Мұнда да объективті өлшемдер қажет – мысалы, әкімнің сайлауалды бағдарламасының орындалу көрсеткіштері, әлеуметтік-экономикалық даму жоспарындағы міндеттердің орындалуы бағаланып, белгілі межеден төмен болса, партия оны кері шақыру мәселесін қарайды.

Әрине, бұл ұсыныстар толыққанды заң жүзіндегі рәсімге айналуы үшін уақыт керек. Мемлекет басшысы Үкіметке ауыл әкімдерінің сайлауалды бағдарламасының экономикалық бөлігін нақты талаптармен регламенттеуді тапсырды. Яғни, бағдарламаның орындалуын бағалау критерийлері болады, оны өңірдің даму жоспарына үйлестіру ұсынылды. Сол арқылы әкімдердің есептілігі мен жауапкершілігі күшеймек, сондай-ақ оларды ұсынған саяси партиялар да уәденің орындалуына мүдделі болады. Президент бұл шараларды жоғары деңгейде шешілетінін айтты, демек алдағы уақытта заңнамаға түзетулер енуі ғажап емес.

Мұндай жаңалықтардың ең басты пайдасы – сайланған әкімдер халыққа жалған уәде бере алмайтын болады. Президент атап өткендей, егер тұрғындар қалауы бойынша қызметінен кетуі мүмкін екенін білсе, «әкімдікке үміткерлер нақты экономикалық мүмкіндіктермен сүйемелденбеген, бос уәделер бермейтін болады». Әйтпесе, орындалмайтын популистік уәделер жалпы сайлау институтына халықтың сенімін түсіреді. Ал жаңа механизм енгізілсе, әр кандидат ойына келгенді айтып, құр уәде шашпайды – өйткені ертең сол уәделерді халық есіне салып, талап ете алады.

Халық арасында бұл ұсыныс қолдау тауып отыр деуге болады. Әлеуметтік желілерде көптеген пайдаланушылар «енді әкімдер сайлау кезінде бәріне үйіп-төгуді қояды», «жұмыс істемеген әкім кете алатыны дұрыс» деген пікірлер айтуда. Азаматтардың саясатқа сенімі артуы үшін осындай кері байланыс механизмдері өте маңызды. Ең бастысы – оны іске асыру тетігі әділ әрі асыра пайдалануға жол бермейтіндей болуы керек. Әкімге орынсыз шағым не саяси қарсыластарының негізсіз талабы бойынша қызметтен кетіре салу қауіпті. Сондықтан заңнамада нақты өлшемдер мен процедуралар бекітілуі қажет. Мысалы, белгілі бір көрсеткіштер бойынша жұмыс нәтижесі төмендесе немесе тұрғындардың басым бөлігі қолдамауын дәлелдесе ғана, әрі бұл шешімді тәуелсіз комиссия қарап, қорытынды берсе деген сияқты ұсыныстар айтылып жатыр.

Әлемдік тәжірибеде жергілікті басшылардың есептілігін қамтамасыз етудің түрлі үлгілері бар. Кейбір елдерде сайланған мэрлер мен губернаторларға қатысты референдум арқылы қызметтен босату тәртібі жұмыс істейді. Мысалы, АҚШ-тың Калифорния штатында сайлаушылар губернаторды мерзімінен бұрын қызметінен кетіру үшін референдум ұйымдастырған оқиғалар болған. Сондай-ақ Латин Америкасының бірнеше елінде (Венесуэла, Боливия) референдум жолымен шенеуніктерді кері шақыру механизмі конституцияға енгізілген. Бұл – тікелей демократияның көрінісі, халыққа сайлаған адамы ұнамаған жағдайда қайта таңдау жасау құқығын береді.

Ал кейбір елдерде жергілікті өкілді органдар арқылы ықпал ету тәсілі бар. Мәселен, Ұлыбританияда қала мэріне жергілікті кеңес (city council) сенімсіздік вотумын жарияласа, орталық үкімет оны отставкаға жіберуі мүмкін. Германия, Польша сияқты елдерде де жергілікті кеңестің бастамасымен мерзімінен бұрын сайлау өткізу жолдары қарастырылған. Яғни басшы жұмысында үлкен олқылық жіберсе немесе қауым сенімін жоғалтса, жоғары орган күтпей-ақ жергілікті деңгейде шара қабылданады.

Бұл тәжірибелер Қазақстанға жергілікті өзін-өзі басқаруды нығайту бағытында үлгі бола алады. Елімізде соңғы жылдары халықтың атсалысуымен ауыл әкімдерін, аудан әкімдерін сайлау енгізіліп, саяси жаңғыру жүріп жатыр. Енді сол сайланған әкімдердің тиімді жұмыс істеуі, берген сөзіне жауап беруі тетіктерін орнату – келесі маңызды қадам. Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасы осы олқылықты толтыруға арналды және жүзеге асса, жергілікті биліктің халық алдындағы жауапкершілігін арттыруда үлкен бетбұрыс болмақ.