Заң авторлары бұл өзгерісті енгізуге 2023 жылы Конституциялық соттың шешімі түрткі болғанын айтады.
Қазақстанда мемлекеттік қызмет атқаратын лауазымды тұлғалардың кәсіпкерлікпен айналысуына қойылған тыйымның бір бөлігі алынып тасталды.
2023 жылғы Конституциялық сот шешімінен кейін әзірленген заңға сәйкес, мемлекеттік функцияларға теңестірілген ұйым басшыларына бизнес жүргізуге рұқсат берілді. Атап айтқанда, білім беру, денсаулық сақтау сияқты мемлекеттік мекеме мәртебесіндегі ұйымдардың директорлары (мектеп, аурухана және т.б.), мемлекеттік кәсіпорындардың жетекшілері енді жеке кәсіп ашып, табыс табуына болады. Бұрын бұл санаттағы басшылар заң жүзінде мемлекеттік қызметшіге теңестіріліп, кәсіппен айналысуына толық тыйым салынған еді. Енді жаңа өзгерістерге сай, олар қосымша шарттарды сақтаған жағдайда бизнес жүргізе алады. Басты шарттар – атқаратын лауазымдық міндеттеріне нұқсан келтірмеу, қызметтік мүлкін пайдаланбау және жеке бизнесі мен мемлекеттік қызметі арасында мүдделер қайшылығын туындатпау. Мысалы, мектеп директоры өз кәсіпорнындағы жұмыстарды мектептегі лауазымымен араластырмауы, мектеп ресурстарын жұмсамауы және сатып алу, тендер істерінде жеке бизнесінің мүддесін орайластырмауы тиіс. Парламент қабылдаған заңда дәл осы талаптар көрсетілген, егер ұйым басшысы осы шарттарды бұзса, оған кәсіппен айналысуға рұқсат жоқ.
Заң авторлары бұл өзгерісті енгізуге 2023 жылы Конституциялық соттың шешімі түрткі болғанын айтады. Сол кезде сот мемлекеттік қызметке теңестірілген тұлғаларға түгелдей кәсіп жасауға тыйым салу Конституцияға қайшы деп тапты. Яғни шектеу әр қызметтің сипатына қарай саралануы керек деген қағида бекітілді. Мысалы, мемлекеттік орган емес, бірақ мемлекет қарамағындағы мекемені басқаратын адамның кәсіпкерлікпен айналысуы негізгі қызметіне тікелей зиян келтірмесе, оны түгелдей шектемеуге болады деген ұстаным қалыптасты. Осы негізде жаңа заң әзірленіп, 2025 жылдың соңында қабылданды. Енді мектеп, колледж, аурухана, балабақша сынды ұйымдардың басшылары, сондай-ақ «Азаматтарға арналған үкімет» корпорациясының қызметкерлері және автожол саласында техникалық қадағалау жүргізетін мамандар сияқты санаттағы тұлғаларға бизнес жүргізуге заң жүзінде мүмкіндік ашылды. Ал классикалықтүсініктегі мемлекеттік қызметшілер (министрлік қызметкерлері, әкімдік аппараты, т.б.) бұрынғыдай бизнеске тікелей араласа алмайды – оларға қатысты тыйым күшінде қалып отыр. Сонымен бірге ұлттық холдингтер мен ұлттық компаниялар басшылары да бұл жеңілдікке іліккен жоқ. Яғни өзгеріс негізінен «лауазымды тұлға» деп саналатын, бірақ мемлекеттік орган мәртебесі жоқ ұйым жетекшілеріне ғана қатысты болып отыр.
Жаңа заңда рұқсат берілгенімен, мұндай лауазым иелері сыбайлас жемқорлық субъектілері ретінде бұрынғыдай ерекше бақылауда қала береді. ҚР Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес заңына сәйкес, мемлекеттік қызметкерлерге және оларға теңестірілген басшыларға бірқатар шектеулер қойылған, олар енді де күшінде қалмақ. Мемлекеттік қызмет істері агенттігі түсіндірме беріп, заңдағы түзетулер бизнес жүргізуге еркіндік бергенімен, ол жемқорлықтан босатады деген сөз емес екенін қадап айтты. Мекеме басшысы кәсіпкерлік қызметпен айналысу кезінде мүдделер қайшылығын болдырмауға, кірістері мен мүлкі жөнінде қаржылық есеп тапсыруға, туыстарын өз мекемесіне жұмысқа алмауға міндетті болады. Егер осы антикоррупциялық шектеулерді сақтамай, жеке кәсібінде қызметтік өкілетін пайдаланса немесе туыстық байланыс арқылы заң бұзса – аталған заңбұзушылық жұмысынан босатуға негізболады. Яғни мектеп директоры, аурухана басшысы сынды тұлғалар бизнес жүргіземін деп, мемлекеттің қаржысын өз қалтасына бағыттаса немесе өз мекемесімен шаруашылық байланыста тұрған жеке компанияны өзі ашса – бұл дереу әшкереленіп, оның қызметтен кетуіне соқтырады деп күтілуде. Заң бойынша, мұндай теріс әрекет «сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулерді сақтамау» ретінде бағаланады және қызметтен шығару түріндегі жаза қарастырылған.
Ресми органдар жаңа заңды енгізу кезінде халыққа қызмет көрсетудің сапасын арттыру мақсатын да атап өтуде. Өйткені, формальді тыйымға қарамастан, кейбір мекеме басшылары бұрыннан-ақ бизнесті жақындары арқылы жүргізіп келді деген пікір бар. Енді ашық рұқсат беру арқылы олардың кәсіпкерлігі заң аясында бақылауға алынбақ. Мысалы, мектеп директоры өзінің жұбайы не туыстарының атынан жеке фирма ашып, мектепке қажет тауарларды сол фирмадан сатып алғызатын жағдайлар бұрын байқалған. Енді директордың өзі заңды түрде бизнес субъектісі бола алатындықтан, ондай қарым-қатынастарды жүйе анықтап, мүдде қайшылығы бар-жоғын тексеруді күшейтпек.
Дегенмен, қоғамда бұл өзгеріс әртүрлі пікір туындатты. Кей сарапшылардың айтуынша, шенеуніктерге кәсіппен айналысуға ресми рұқсат беру – «түйеқұстың мойнын ұзартқанмен бірдей» жағдай. Бұрын заңнан қорқып жасырын істейтін шаруасын, енді ашық жалғастыра береді, ал бақылау шынында да қатаң бола ма – белгісіз. Әлеуметтік желілерде және тәуелсіз сарапшылар арасында «мемлекеттік адамдардың адал еңбектен таппаған байлығын заңдастыратын тағы бір «лазейка» (қитұрқы жол) шықты» деген сын пікірлер айтылды. Расында, мемлекеттік мектеп, аурухана басшылары қолындағы билікті пайдаланып, өз бизнестеріне жанама жеңілдіктер жасауы мүмкін деген қауіп бар. Мысалы, аурухана директоры өзі ортақ иелік ететін жеке клиникамен бір қалада бәсекелесуге кіріссе, мемлекеттік мекеменің ресурстарын сол жаққа бұрып жіберуі ықтимал. Немесе мектеп директоры қажетті жөндеу жұмыстары бойынша тендерлерді өз аффилиирленген компаниясына ұтып беруге тырысса, бұл тікелей мүдде қайшылығына соқтырмақ. Заң жүзінде мұндай іс-әрекеттерге тыйым салынғанымен, адам факторын толық бақылау қиын екені белгілі. Сондықтан, жаңа өзгеріс сыбайлас жемқорлық тәуекелін күшейтуі мүмкін деген пікірлер бар.
Билік өкілдері болса, бұл күмәнді теріске шығаруға тырысып бағуда. Сенаттың баспасөз қызметі арнайы түсініктеме таратып, «Жаңсақ ақпарат тарамауы үшін айтамыз: мемлекеттік қызметшілерге бұрынғыша бизнеске араласуға рұқсат жоқ, тек бұрынғы заң бойынша мемлекеттік қызметке теңестірілген кейбір тұлғаларға ғана жеңілдік берілді» деп мәлімдеді. Яғни көпшілік түсініп отырғандай барлық шенеунікке бірдей «еркіндік» берілген жоқ. Сонымен қатар, сенат өкілі Данияр Рамазанов жаңа заңның атауындағы «заңсыз алынған активтерді қайтару» туралы бөлігі жұртты шатастырғанын айта келе, бұл акт керісінше мемлекет қаржысын талан-таражға салғандарды анықтап, жауапқа тартуды күшейтетінін тілге тиек етті. Әрине, заңның қалай жүзеге асатыны уақыт еншісінде. Қазір маңыздысы – мекеме басшыларына сәл босаңсу емес, керісінше қосымша міндеттер мен жауапкершілік жүктеліп отырғаны. Антикоррупциялық қызмет енді мектеп, аурухана директорларының кәсібін де назарда ұстайтынын ескертті. Заңның мақсаты – жеке бизнесті дамытуға конституциялық құқық беру ғана емес, оны мемлекет мүддесіне зиян тигізбей жүргізудің тәртібін орнату. Егер осы мәдениет қалыптасса, әрі бизнесі бар басшылар өз ісін ашық жариялап, декларация тапсырып тұрса, жаңашылдық өз жемісін беруі мүмкін. Ал керісінше, кей тұлғалар мұны жеке баюдың жолы деп түсініп, шектен шығып кетсе – заң аясында қызметінен кетуге дейінгі жазаға тартылатынын ұмытпағаны абзал. Қорыта айтқанда, «рұқсат» және «бақылау» қатар жүреді: жаңа өріс ашылғанмен, ескі талаптар сақталады. Бұл өзгеріс шенеуніктер өміріне біршама серпін әкелгенімен, оның қоғамға әсері алдағы уақытта тәжірибеде бағаланатын болады.